Documentaires, films en onderwijsbeelden: 'Weg van het oordeel, van het verhaal. Terug naar het hier en nu.'

4 december 2016

Emma wil leven. De documentaire over de ziekte Anorexia greep aan. Vanzelfsprekend. Een jong meisje dat de dood in de ogen heeft staan, laat zich ook in haar laatste dagen in Portugal met een camera volgen. Hartverscheurend zijn de beelden, bijna onmogelijk de gegeven situatie. Wat doe je als je er voor Emma – net achttien jaar - wilt zijn? Als ouders, als vriendinnen, als professional, als begeleiders? Een onderzoek van kind-redacteur Rob van der Poel.

Emma’s wens wordt met een reis naar een behandelplek in Portugal vervuld. Het lijkt nog een laatste poging om het monster dat vanaf haar twaalfde de regie is gaan voeren, te verslaan. Ik zie Carmen – de directrice van de Portugese plek – op Emma reageren als die zegt dat ze een ‘zandbak’ als eten naar binnen heeft gekregen en dat ze dat echt niet meer wil hebben. ‘We hebben geen ruimte meer voor overleg en commentaar. Die marge is er niet. Het gaat niet meer over deals maken, het gaat over vertrouwen hebben in ons.’ De irritatie bij Emma wordt niet minder, ze voelt zich verongelijkt. Niet gehoord.

Ik kijk naar Fred – de man waarin Emma meer vertrouwen heeft, die haar onder de arm neemt, en streelt als hij haar op schoot heeft. Ik zie dat ze zich aan hem overgeeft, zich voor hem opent, letterlijk. Haar mond gaat weer open en enkele kleine hapjes glijden naar binnen. Ze is dankbaar, emotioneel en ook strijdlustig. ‘Kijk, mensen, vandaag is het begin van mijn herstel.’ Maar haar lichaam is al te zwak, het monster te sterk. Ze sterft. Met opgeheven hoofd.

Er zijn veel vragen, ook na afloop in de studio, als de documentaire wordt nabesproken met nabestaanden, met maakster Jessica Villerius, behandelaars en specialisten, ex-anorexia patiënten en ouders. Van anorexia krijg ik het beeld van een razend complexe ziekte, van de mensen om haar heen de indruk dat ze er alles aan doen, deden of hebben gedaan. In elk geval wat binnen ieders mogelijkheden ligt. Maar er wordt verder gekeken. Ook elke aanpak/interventie in de voorbije zes jaar wordt bevraagd - of soms ook even wat steviger ter discussie gesteld. Waarom deed jij het zoals je het deed? Mensen spreken vanuit eigen ervaring. En luisteren vooral. Ja, zo hoor je dat te doen met elkaar, denk ik.

Aanraken bijvoorbeeld, knuffelen. Kan (of moet) het zelfs onderdeel van een behandeling zijn, gelet op de meerwaarde die het heeft? Ik zie het grijze gebied en denk aan de uitgave van Simone Mark - Pedagogische Contact, waar ik redactioneel aan heb meegewerkt.  De dwangopname van Emma komt ter sprake, met dwangvoeding, tot aan het vastbinden van de cliënt toe. Hoe kom je samen tot ‘het wenselijke’ – dat soms haaks staat op datgene wat die ander wenst. Waar wordt gehandeld vanuit macht, van een positie? Waar wordt gemanipuleerd, vanuit (eigen) emotionele afhankelijkheid? Op het ‘wankele pad naar volwassenheid’ lopen we als kind allemaal onze kwetsuren op. Even voor de duidelijkheid, ik weet het ook niet. Zeker niet in dit voorbeeld. Ook ik heb - in de zorg rondom mijn moeder en het recente overlijden van mijn vader - mijn eigen verhalen, gevoelens en keuzes gemaakt. En me dus ook bij een situatie neer moeten leggen.

In elke situatie verschijnen we als mens. Hulpeloos soms, onmachtig, overgeleverd aan de pijnlijke werkelijkheid. Ik denk aan de film die ik donderdag zag, het welhaast sacrale document One more time with feeling. Ook muzikant/kunstenaar Nick Cave liet zich filmen in de meest kwetsbare periode van zijn leven, kort nadat een van zijn zoons – de pas 15-jarige Arthur - van een rots was gevallen - onder invloed van LSD - én verongelukt. Cave (en zijn vrouw) laat de camera meereizen en vooral luisteren in de verwarring die er het gevolg van is. Geen film waarmee bewust op de emotie van de kijker wordt ingespeeld, maar een spiegel van een ongepolijste, dolende ziel – zo waarachtig en puur, zonder narratief – en misschien daardoor wel een niet eerder gëevenaard document ‘over afscheid, lijden en mens-zijn’. Nog los van de muziek die eruit is voortgekomen.

We leven in relaties. Zoals Martin Buber het zegt (‘Alle werkelijke leven is ontmoeting’) en ook Emmanuel Levinas (‘door het appél van de ander, verschijnen we als morele wezens, als mensen). Zeker in duurzame relaties waarin we samen (willen of moeten) optrekken. Het lijkt simpel en zo logisch. Maar in praktijk van zorg, onderwijs en opvoeding - en ook in mijn bestaan – niet zo makkelijk uitvoerbaar. We ervaren een ongelijkheid (als volwassene naar kind, als specialist naar cliënt) en dus een bijbehorende verantwoordelijkheid. Van daaruit dragen we een moreel kompas – ja natuurlijk. Je stemt dus af, je vraagt en checkt eigen aannames. En je luistert vooral. Want je doet het samen.

‘Wat zie ik? Welke signalen zijn er? Maar vooral ook hoe is het bij de ander? Wat denkt hij/zij nodig te hebben?’

Ik was deze week bij een preview in Zeist, keek naar vijf korte filmpjes vanuit de onderwijspraktijk in PO en VO-scholen. Ze zijn gemaakt met het oog op het Internationale Symposium Unfolding Human Potential – op 8/9 februari 2017 in Driebergen. Daar waar vragen gesteld gaan worden over ‘de ware aard van onderwijs, van opleiding, van leraar-leerling interactie’. Met verantwoordelijke van scholen als Laterna Magica (Amsterdam), RVC De Hef (Rotterdam), Wittering.nl (Rosmalen) en het Titus Brandsmalyceum (Oss) werd er donderdag alvast gekeken en gesproken over ieders praktijk. 'Wat raakt je in de beelden,' vraagt gespreksleidster Merel Boon, daar waar een gesprek altijd zou moeten beginnen. Naar binnen.

Wat er ter tafel kwam, is nog niet voor publicatie klaar. (Houd de website/nieuwsbrieven van NIVOZ in de gaten voor publicaties rondom Unfolding). Maar blij werd ik er alvast wel van. Net als de kinderen en de leerlingen op de betreffende scholen, zag ik. Leraren die contact maken en tegelijk ruimte, verantwoordelijkheid (en eigenaarschap) bieden. Onderwijzers die geloven in elk kind en dat liefdevol en betrokken begeleiden. Wat betekent dat voor onze opleidingen

Ik kijk tot slot naar de lespraktijk op de HAN (Hogeschool Arnhem Nijmegen), waar student-leraren van de Pabo-opleiding letterlijk stil worden gezet bij het contact maken, bij relatie. Wat is de betekenis ervan in het onderwijs? Voor het leren van die leerling? Zien, laten zien en gezien worden, onder die noemer wordt er 1 op 1 en onderling geoefend, ervaren en gereflecteerd. Vooral op wat er bij de student-leraar zelf gebeurt, in het licht van de ander. ‘De aandacht voor dergelijke aspecten van het leraar-zijn in de opleiding, en vanuit eigen ervaringen in gesprek met elkaar gaan, dat is zó ontzettend belangrijk,’ zegt een schoolleider aan tafel.

Ik weet het. Wat mij betreft geldt het ook voor het dagelijks leven, in de liefde en op het werk. Vorige week reisde ik andermaal naar Zeeland voor twee opleidingsdagen massage, waarbij liefdevolle aandacht niet alleen tot een heerlijke ontspanning kan leiden, maar ook tot soms wonderlijke transformaties. Het is werken met aandacht. In een open houding. Wat voel je? Laten we eens kijken wat er is.  ‘Zie die ander als nieuw,’ zegt Peter, de opleider, ‘elke keer weer opnieuw.’

Kijken alsof je nog niets weet. Want je kunt natuurlijk ook nog niets weten.

De woorden klinken nog een paar dagen door.
Ze geven me heel veel ruimte. Opnieuw.

Weg van het oordeel, terug naar het hier en nu.

Rob van der Poel is onder meer werkzaam als redacteur en samensteller van platform hetkind en verbonden aan NIVOZ. Hij opereert vanuit Raakvlak.