De school als plek van vorming in een tijd van AI

20 februari 2025

Met de opkomst van kunstmatige intelligentie (AI) lijkt de toekomst van het onderwijs een nieuw tijdperk in te gaan. Wat betekent dit voor de rol van de school, de positie van de docent en het leerproces van leerlingen? Deze vragen staan centraal in een recente NIVOZ-podcast met Jan Masschelein en Maarten Simons, beiden hoogleraar aan de Katholieke Universiteit Leuven. In dit gesprek wordt de essentie van de school opnieuw doordacht, waarbij AI niet alleen als hulpmiddel, maar juist als onderwerp van pedagogische reflectie wordt gezien.

Masschelein en Simons benadrukken dat de school een van de weinige plekken is waar leerlingen loskomen van hun directe sociale en economische context. 'Op school gaat het niet om wie je bent, maar om wie je zou kunnen worden,' stelt Simons. De school biedt een ruimte waarin het kind kan worden aangesproken als leerling, waarin de sociale en culturele krachten tijdelijk buitenspel worden gezet, en waar leren niet alleen gaat om efficiëntie, maar ook om vorming.

De digitalisering van het onderwijs en de opkomst van AI brengen nieuwe vragen met zich mee. AI wordt vaak gepresenteerd als een hulpmiddel om gepersonaliseerd leren mogelijk te maken. Maar wat betekent dit voor de collectieve ervaring van school? 'Met AI dreigt het leren steeds meer te worden geherdefinieerd als een individueel traject, waarbij het sociale en publieke aspect van onderwijs verdwijnt,' waarschuwt Masschelein.

AI is geoptimaliseerd voor efficiëntie en gepersonaliseerde output, maar niet voor het creëren van een gedeelde werkelijkheid

Een cruciale vraag is of AI moet worden ingezet als een instrument om leren te versnellen, of dat AI juist zelf als onderwerp van kritisch onderzoek binnen de school moet worden behandeld. Masschelein stelt: 'AI moet niet alleen een tool zijn, maar ook een inhoud. Wat doet AI met ons? Hoe kunnen we ons ertoe verhouden?' Dit betekent dat scholen niet simpelweg technologie moeten adopteren, maar er juist over moeten nadenken.

De rol van de docent en de democratische functie van school
In veel hedendaagse onderwijsvisies wordt de docent steeds vaker gezien als een coach, iemand die enkel faciliteert in plaats van onderwijst. Masschelein en Simons pleiten echter voor een herwaardering van de rol van de docent als iemand die betekenis geeft aan het leerproces. 'Een leraar zegt niet alleen ‘probeer’, maar nodigt de leerling uit om zich met iets nieuws te verbinden,' zegt Simons. Dit proces kan niet volledig worden overgenomen door AI.

Personalisering is een van de kernbeloftes van AI in het onderwijs. Maar wat als dit betekent dat de ervaring van gezamenlijk leren verloren gaat? 'De school is niet bedoeld om individuen zo snel en efficiënt mogelijk hun leertraject te laten doorlopen, maar om werelden open te leggen en de tijd te nemen voor vorming,' benadrukt Masschelein. Dit staat haaks op de efficiëntiegedreven visie van veel AI-ontwikkelaars.

De school moet een plek van onzichtbaarheid zijn, waar leerlingen de ruimte krijgen om zichzelf te vormen zonder directe druk van verwachtingen en prestaties

Wat kunnen scholen doen om zich te weren tegen de krachten van AI en digitalisering? Volgens Masschelein en Simons ligt een deel van het antwoord in het opnieuw nadenken over de betekenis van de school als fysieke en sociale ruimte. Dit betekent onder andere: het bewaken van tijd en ruimte voor aandachtig leren, kritisch nadenken over technologie en het beschermen van de publieke en democratische functie van onderwijs.

De toekomst van de school in een digitale wereld
Een opvallend concept dat in de podcast wordt geïntroduceerd, is de ‘pedagogische Turingtest’. 'Als AI een opdracht of toets kan maken zonder dat het van de menselijke ervaring verschilt, dan is dat misschien een teken dat de opdracht te weinig pedagogische waarde heeft,' legt Masschelein uit. Dit dwingt docenten om na te denken over wat echt betekenisvol leren is.

In een tijd waarin online onderwijs en AI-tools steeds meer de norm worden, pleiten Masschelein en Simons voor een herwaardering van het fysieke. 'Dat misschien vandaag meer dan ooit het buiten de nieuwe klas is,' zegt Masschelein. Niet alleen cognitief leren is belangrijk, maar ook de lichamelijke en zintuiglijke ervaring van onderwijs.

AI kan niet stilstaan. Maar leren gaat soms juist over vertraging en aandacht

De podcast sluit af met een oproep tot een herwaardering van de school als plek van vorming. “Misschien is het tijd voor een nieuwe schoolbeweging, waarin niet alleen het kind, maar juist de school als instituut centraal staat,” stelt Masschelein. Dit vraagt om een fundamentele herbezinning op wat we van onderwijs verwachten in een tijdperk waarin technologie steeds dominanter wordt.

Deze podcast biedt een waardevol perspectief op de uitdagingen en kansen die AI met zich meebrengt voor het onderwijs. Niet als een simpel hulpmiddel, maar als een fenomeen dat de kern van de school raakt. Hoe gaan we hiermee om? Dat is een vraag waar scholen, docenten en beleidsmakers zich de komende jaren over moeten buigen.