Cultiveren van 'het goede': onderdeel van verborgen curriculum

17 april 2013

Waarom stimuleert de overheid wel de ontwikkeling van een opbrengstgerichte houding van het onderwijs en niet het ontwikkelen van een houding gericht op het goede bij leerlingen?  Iko Doeland stelt de vraag en wijdt er een blog aan. 'Het cultiveren van houdingen is onderdeel van het verborgen curriculum.' 

Het empathisch vermogen is (her)ontdekt. In onze sterk geïndvidualiseerde samenleving lijkt het erop dat de ontwikkeling van empathie broodnodig is en zich juist tot een deugd lijkt te ontwikkelen waar wij niet buiten kunnen. In mijn optiek zou het naast moed, verstandigheid, rechtvaardigheid en gematigdheid wel eens uit kunnen groeien tot een vijfde kardinale deugd. Eigenlijk vind ik het zelf de vijfde kardinale deugd.

Aristeloteles' deugdethiek kan bogen op hernieuwde aandacht. In zijn Ethica Nicomachea zet Aristoteles zijn indrukwekkende deugdethiek uiteen. Nu ga ik geen uiteenzetting geven over Aristoteles' deugdethiek. Dat is door anderen veel beter gedaan. Door iemand als Paul van Tongeren bijvoorbeeld.

Interessant is wel dat in relatie tot onderwijs de deugdethiek weer brandpunt van aandacht lijkt te zijn. Denk aan de onlangs verschenen dissertatie van Wouter Sanderse: Character Education. Ik beperk me op deze plek even tot de essentie van hoe we het begrip deugd dienen te verstaan. Ik citeer Paul van Tongeren  (Promotor van Sanderse) uit zijn jongste boek Leven is een kunst (p.159):

"Door elke handeling die we stellen vormen we onszelf: we trekken een spoor, waarin we de volgende keer in een vergelijkbare situatie gemakkelijker weer opnieuw terecht komen. Naarmate we vaker op een bepaalde manier handelen, ontwikkelen we een gewoonte, en uit een gewoonte groeit uiteindelijk de dispositie (geschiktheid en geneigdheid) om op die manier te handelen. Als die dispositie goed is, noemen we haar een deugd."

Een deugd is een hexis, een habitus, een houding of in moerstaal: een hebbelijkheid. Daarnaast is een houding een deugd als die gericht is op een doel, een telos, namelijk: het goede. Over wat dan het goede is, is eveneens weer veel te vertellen, maar ook dat laat ik omwille van mijn betoog even in het midden. Hoewel dat midden dan Aristotelisch gesproken natuurlijk weer juist interessant is. Immers: de deugd ligt in het midden. Dat midden heb ik zo meteen alleen even nodig voor het begrip empathie.

Onderwijshouding
Een deugd is een houding waaruit de handeling als vanzelf voortvloeit. In onderwijsland spreken we vaker over gedrag dan over houding, laat staan over een deugdzame houding. Als we over houding spreken gaat dat meestal in pejoratieve zin. Die leerling toont geen inzet! Deze leerling heeft een slechte houding, is lui! Veroordelingen dus van slechte houdingen. Vaak bedoelen we er dan ook nog eens mee te zeggen dat leraren, leerkrachten of de medeleerlingen daar last van hebben. We spreken niet of nauwelijks over wat we kunnen doen om een goede houding bij leerlingen te ontwikkelen. Wanneer een leerling een goede houding toont (we zeggen meestal niet heeft), waarderen we dat alleen als die aanwezig is. We reflecteren weinig op wat wij als onderwijsmensen precies doen om een houding gericht op het goede optimaal te ontwikkelen. Wat overigens niet wil zeggen dat dat helemaal niet gebeurt, maar meestal gebeurt dat impliciet of intuïtief. Het is onderdeel van het verborgen curriculum.

We spreken meestal niet over wat we bewust inzetten om bij leerlingen een goede houding te ontwikkelen of de deugdontwikkeling te ondersteunen. Het lijkt erop dat de houding van het onderwijs meestal is gericht op iets anders, iets meetbaars. We zijnoutputgericht.

Lees verder

Iko Doeland gaat in het blog 'Onderwijstijd' op zoek naar antwoorden op vragen over het onderwijs in onrustige tijden. Welke antwoorden heeft de 21e eeuw nodig op het gebied van onderwijs? Hij werkt momenteel als schoolleider ad interim op een vmbo-school met zo'n 70 verschillende nationaliteiten in Rotterdam Zuid.