'Aandacht voor gevoelens en gedachten waar we ons doorgaans niet bewust van zijn'

21 juni 2015

Hartger Wassink was op 11 maart 2015 aanwezig bij de de lezing die prof. dr. Anne Speckens gaf over mindfulness in het onderwijs tijdens een Onderwijsavond bij het NIVOZ. Mindfulness heeft zich als werkzame benadering bewezen in een breed toepassingsgebied binnen de gezondheidszorg, maar wat kan het onderwijs er dan precies mee? 'Mensen leren met meer compassie naar zichzelf te kijken, en daarmee ontwikkelen zij automatisch meer compassie en empathie voor anderen.'

Wat is mindfulness?

Mindfulness is een vorm van aandachtstraining. De grondlegger ervan is de Amerikaan Jon Kabat-Zinn. Hij ontwikkelde vanaf eind jaren zeventig een achtweekse training in concentratie en bewustzijn, die bekend is geworden als de Mindfulness Based Stress Reduction (MBSR).

In de kern gaat het bij mindfulness om het leren stilstaan in het hier en nu, door zonder oordeel aandacht te hebben voor wat je waarneemt: lichamelijke sensaties, gevoelens en gedachten waar we ons doorgaans niet bewust van zijn. Dit zintuiglijke, oordeelloze waarnemen als fysieke ingang op het bewustzijn, is een van de belangrijkste onderscheidende kenmerken ten opzichte van gangbare aanpakken, die zich vaker richten op het bijstellen van gedachten en overtuigingen. (Flook, Goldberg, Pinger, Bonus, & Davidson, 2013). Mindfulness is dus een ervaringsgerichte en geen cognitieve benadering.

Mindfulness wordt vaak in de vorm van een specifiek trainingsprogramma aangeboden, maar kan op allerlei manieren worden geoefend. Het gaat bij mindfulness om het verkrijgen van meer aandacht bij onze dagelijkse handelingen, en situaties daarbij te accepteren zoals ze zijn. Het is in die zin, volgens Kabat-Zinn, dan ook meer een manier van leven dan een losse techniek (Venhuizen, 2015). Mindfulness kent om die reden geen vaste definitie of strikte omschrijving van de vaardigheden of handelingen waar het uit bestaat (Venhuizen, 2015). Een beknopte beschrijving zou kunnen zijn: ‘Het bewust en zonder oordeel aandacht geven aan het moment.’ (Flook et al., 2013).

Sinds de jaren negentig is een stroom onderzoek op gang gekomen naar het effect van interventies gebaseerd op mindfulness bij mensen met verschillende psychische problemen. Dit onderzoek laat zien, dat deze op mindfulness gebaseerde interventies (ofwel MBI's) een positieve uitwerking hebben op het verminderen van stress, angstgevoelens en gevoelens van depressie (Flook et al., 2013; Khoury et al., 2013).

Doorgaans bestaan MBI's uit een combinatie van oefeningen in bewustzijn, acceptatie, het loslaten van oordeel en het leggen van verbanden tussen lichamelijke sensaties met gedachten en gevoelens. Deze vaardigheden kunnen worden getraind door middel van meditatietechnieken, onder andere uit de boeddhistische traditie. Overigens werd al eerder, in de jaren ’60, geschreven over de waarde van zen-boeddhisme voor de gangbare, westerse benadering van psychoanalyse (zie Suzuki, Fromm, & Martino, 1960).

Mindfulness heeft op verschillende manieren effect op het dagelijks bewustzijn. Die effecten kunnen als volgt worden samengevat (Radboud Centrum voor Mindfulness, 2015; Zenner, Herrnleben-Kurz, & Walach, 2014):

• met meer interesse waarnemen wat er gebeurt, en de situaties zonder oordeel te accepteren,
• betere concentratie, minder snel afdwalende gedachten,
• meer aandacht voor gevoelens en gedachten, en verbanden leggen met lichamelijke sensaties.

Door deze effecten zijn mensen beter in staat te herkennen vanuit welke automatische, onbewuste patronen ze op bepaalde situaties reageren. Ze creëren ruimte om bij zichzelf na te gaan of deze patronen wel zo vruchtbaar zijn, en wat ze er eventueel aan zouden willen veranderen.

Uiteindelijk leidt dit ertoe, dat mensen beter in staat zijn op een minder vooringenomen manier naar situaties te kijken en deze opener tegemoet te treden. Mensen leren met meer compassie naar zichzelf te kijken, en daarmee ontwikkelen zij automatisch meer compassie en empathie voor anderen (Flook et al., 2013).

Lees verder

Dank aan Anne Speckens voor literatuurtips en feedback op eerdere versies van dit artikel. Alle onvolkomenheden die er nog in staan, zijn volledig voor onze rekening.

Hartger Wassink was in 2015 verbonden aan NIVOZ. Hij begeleidt scholen en teams bij normatieve professionalisering.