'A New Morning' - Wat hebben kinderen nodig als je traditionele ideeën over onderwijs loslaat?

2 april 2019

Enkele jaren nadat de laatste Iederwijs-scholen hun deur sloten, zijn er twee opmerkelijke boeken over die scholen verschenen. In 2017 schreef Rob Martens een opiniestuk over ‘De gelukkige school’, dat journaliste Astrid Schutte toen uitbracht. Nu vat Rikie van Blijswijk het net verschenen ‘A New Morning’ samen, waarin Bas Rosenbrand - een van de oprichters van de allereerste Iederwijs-school - terugblikt op de ontwikkeling en ondergang van een innovatief onderwijsconcept.

Rob Martens, wetenschappelijk directeur stichting NIVOZ, leidt Rikies boekbespreking in.

‘Twee boeken over de Iederwijs-scholen, die al jaren geleden hun deuren moesten sluiten: dat lijkt verspilde moeite, want we weten toch allemaal dat het concept mislukt is? Er is toch niemand meer te vinden die zal zeggen dat haar school lijkt op een Iederwijs-school? Zonder de discussie opnieuw te willen voeren, laat staan te zeggen dat Iederwijs de weg is die alle scholen moeten volgen, vinden we het onze eer te na deze twee boeken als irrelevant terzijde te schuiven. Ze verdienen het gelezen te worden, want ze bieden een integere, serieuze en oprechte terugblik op wat er destijds gebeurd en bedacht is. Het boek ‘De gelukkige school’ laat bijvoorbeeld zien, dat de leerlingen die er destijds op gezeten hebben - en dus beter dan wie dan ook weten wat het concept echt behelsde - het helemaal niet als ‘mislukt’ beschouwen.

De boeken bezorgen ook wel plaatsvervangende schaamte, omdat er destijds, zo blijkt, helemaal geen onderzoek is gedaan naar wat er écht gebeurde. Toch had iedereen zijn oordeel klaar. Dat is des te wranger, omdat het niet de eerste keer is in de geschiedenis van onderwijsvernieuwing dat radicale vernieuwers, van Tolstoj tot Ferrers ‘moderne school’ en van Montessori tot het Bauhaus, het leven soms wel heel moeilijk werd gemaakt. Je hoeft het dus helemaal niet eens zijn met het (onbeschermde) onderwijsconcept van vrijheid in verbondenheid, om toch verbaasd te raken over de enorme tegenwerking die deze pioniers ten deel viel.’

Rob Martens.

Wat hebben kinderen nodig als je traditionele ideeën over onderwijs loslaat?

Zes jaar - tussen 2002 en 2008 - werkten Bas Rosenbrand en Eefke Eijgenstein aan hun droom en in hun school Iederwijs. Nu, ruim tien jaar na de sluiting, vertelt Bas zijn verhaal in het boek ’A New Morning’. Met veel respect en liefde voor de leerlingen - toen tussen de vier en zestien jaar oud - en voor zijn collega’s kijkt hij in dit boek terug op die belangrijke periode in de levens van alle betrokkenen. Nu zijn de toenmalige leerlingen acht jaar verder en weet Bas dat het hen goed gaat. Rikie van Blijswijk las ‘A New Morning’ en vat het hier samen.

Destijds konden de verhalen niet gedeeld worden vanwege de harde kritiek vanuit de samenleving. Nu sluiten ze aan op de verschillende onderwijsinnovaties. ’Tijden zijn veranderd. Nu is het algemeen geaccepteerd, dat ons onderwijs een update nodig heeft. Evenals vele systemen in de samenleving. Wereldwijd is een positieve beweging gaande. Dit boek verkent één van de opties voor onderwijs’, aldus Bas.

Jarenlang voorbereiden
‘A New Morning’ begint bij voorbereidingen die Bas en zijn collega Eefke treffen, voordat de eerste Iederwijs-school opengaat. Beiden werken op een Montessorischool. Vanaf 1997 onderzoeken ze hoe ze kinderen meer ruimte kunnen geven tijdens de lesdagen. Gebruikelijk is dat kinderen een activiteit mogen kiezen. Daarvoor is een systeem ontwikkeld, waarin ze met twee of met maximaal vier kinderen werken aan een activiteit.

Bas en Eefke zien dat dit systeem heel veel tijd kost en laten het los. Ze observeren wat er gebeurt en merken op dat kinderen als vanzelfsprekend ‘problemen’ zelf oplossen. Alle kinderen doen mee, niemand wordt buitengesloten. Soms moeten ze op hun beurt wachten om ergens mee te kunnen spelen of in een bepaalde hoek te kunnen werken, maar die ‘wachttijd’ wordt door de kinderen zelf gevuld met een andere activiteit.

Bas en Eefke zien dat dit systeem heel veel tijd kost en laten het los. Ze observeren wat er gebeurt en merken op dat kinderen als vanzelfsprekend ‘problemen’ zelf oplossen. Alle kinderen doen mee, niemand wordt buitengesloten.

In de klas wordt een restaurant gebouwd, omdat kinderen verschillen als het gaat om hun behoefte aan eten en drinken. Verschillende bronnen worden door Eefje en Bas samen gelezen en gedeeld, zoals Reggio Emilia en het echtpaar Wild over de Pestalozzi school in Ecuador. Eefke maakt tijd om met kinderen te filosoferen en voert gesprekken over onderwerpen, die kinderen boeien. Haar doel is om kinderen te leren kennen en niet om er kennis in te stoppen. Bas leert in deze periode vooral om, als hij het niet meer weet, het aan de kinderen te vragen. ’Als jij het niet weet, hebben zij een oplossing.’ Al deze ervaringen leveren hen vragen op ten aanzien van het huidige onderwijs.

Geboorte van Iederwijs
Al werkend en lerend vinden ze een nieuwe vorm voor hun leerlingen. Met deze en vele andere ervaringen starten ze Iederwijs in 2002 vanuit het perspectief van de behoeften van kinderen. Bas en Eefke willen de school samen met de kinderen opbouwen. De beide initiatiefnemers weten hoe ze een emotioneel veilige omgeving moeten creëren en zijn in staat om een open ruimte te scheppen, waar activiteiten kunnen ‘verschijnen’. Methodes en materialen zijn aanwezig, maar er is geen vast programma. De kinderen krijgen de tijd en de ruimte om uit te zoeken wat zij willen doen en leren. Bas en Eefje zijn nieuwsgierig. ‘Wat zouden zij kiezen?’

Methodes en materialen zijn aanwezig, maar er is geen vast programma. De kinderen krijgen de tijd en de ruimte om uit te zoeken wat zij willen doen en leren.

Ontwikkeling staf en kinderen
Het hart van het boek laat de ontwikkelingen van staf en kinderen zien. De school werkt vanuit vijf innovaties die de kern vormen van Iederwijs:

• Kinderen kiezen vanuit hun eigen interesse wat, hoe, met wie, en wanneer zij willen leren
• De school is één groep kinderen van verschillende leeftijden
• Activiteiten worden ontplooid op initiatief van kinderen en/of staf
• Er zijn ruimtes voor verschillende activiteiten. Die functies kunnen wisselen op basis van de behoeften van kinderen
• Besluiten worden genomen op basis van het ‘alle stemmen gelden’; het sociocratische model met de consent-methode.

‘Je doet een ander geen pijn en maakt geen dingen kapot’ en ‘als je buiten het schoolterrein wil, moet je dat vragen aan de staf, zodat zij kunnen overwegen hoe dat mogelijk te maken’, zijn de enige twee regels die er zijn. De andere regels worden samen gemaakt, toegevoegd als het nodig is en geschrapt als zij niet meer voldoen.

Tussen 08.30 uur en 16.30 uur hebben de kinderen alle tijd om zich te ontwikkelen en dingen te doen op eigen initiatief. Bas en Eefke kijken, kijken en kijken om een school te ontwikkelen vanuit hun vele vragen. Wat hebben kinderen nodig? Wat hebben zij nodig als je de huidige ideeën over onderwijs loslaat? Wat laten ze ons zien? Wat vertellen ze ons? En wat zouden wij zien?

Nieuwe taal
In meerdere hoofdstukken beschrijft Bas hun bevindingen: leren, spelen, omgaan met computers, lessen en activiteiten zoals deze pioniers ze zagen, welke vragen dat oproept en hoe ze daarmee omgaan. Alleen al het onder woorden brengen van die vragen en hun ideeën daarover vinden Bas en Eefke een uitdaging. Er moet een hele nieuwe school worden uitgevonden en daarmee een nieuwe taal. Er wordt veel tijd genomen om de juiste woorden te adopteren en te verfijnen. ‘Daardoor voel je de woorden en word je er één mee. Je wordt de woorden’, schrijft hij.

Ontdekkingsreis
Kinderen kiezen hun eigen activiteiten, ontwikkelen zichzelf, ondernemen verschillende dingen en vinden samen oplossingen. Dat lijkt een gemakkelijke taak voor de leraar: geef ze de juiste materialen en de kinderen doen de rest. Het tegendeel is het geval; Bas en Eefke moeten gaandeweg nieuwe vaardigheden ontwikkelen. Hoe bijvoorbeeld conflicten op te lossen - of beter gezegd - de kinderen te helpen hun conflicten zelf op te lossen en daarop feedback te geven? Eefke geeft met aantekeningen uit haar dagboek, die her en der in het boek zijn opgenomen, een voorbeeld van hoe het soms mis gaat. Zo ontstaat er een conflict aan de zandtafel tussen twee kinderen, waar Bas en Eefke veel van leren.

Dat lijkt een gemakkelijke taak voor de leraar: geef ze de juiste materialen en de kinderen doen de rest. Het tegendeel is het geval.

Leren is kinderspel
De nieuwsgierigheid van Bas en Eefke naar het ‘waarom en hoe’ blijft en brengt hen op het spoor van een stap voor stap ontwikkeling op basis van wat zij bij de kinderen zien en wat zij nodig hebben. Zo vragen ze zich af wat de kinderen leren door spel met betrekking tot het reguliere curriculum, zoals rekenen en lezen. Ze hebben er een dag voor uitgetrokken om daarover met de staf te praten. Praten? Ze gaan zelf spelen en ervaren daardoor wat kinderen ervaren. ’Als je naspeelt wat we kinderen zien doen, begrijp je meer vanuit hun perspectief. Spelen is simpel en gemakkelijker dan erover vergaderen.’

Bas bespreekt in een ander hoofdstuk vele voorbeelden van hoe kinderen leren. Hij laat zien dat het ofwel per toeval, ofwel door ontdekkingen of doelbewust gebeurt. Zo beschrijft hij hoe een kind dat de methode ‘Veilig Leren Lezen’ ziet, zich hardop afvraagt of je ook onveilig kunt leren lezen.

Grenzen stellen
Veel mensen denken dat Iederwijs ging over ruimte en vrijheid. Terugkijkend ziet Bas dat het vooral om grenzen stellen ging. ‘Je bewust zijn van jouw eigen grenzen is een essentieel element om een verbonden cultuur te faciliteren. Dan kun je je veilig voelen in jezelf’, schrijft hij. De pioniers hebben veel geleerd over delen met elkaar: over de grenzen van volwassenen, over het ontwikkelen van leiderschap, over bazig zijn en eigen oplossingen vinden, over grenzen door kinderen gesteld, over snoepen, het leren en ‘ont’leren door volwassenen en nog veel meer.

Veel mensen denken dat Iederwijs ging over ruimte en vrijheid. Terugkijkend ziet Bas dat het vooral om grenzen stellen ging.

Begin van het eind
Het laatste deel van het boek beschrijft het begin van het eind van Iederwijs en de afsluiting met alle kinderen. Vanaf het begin is er veel belangstelling voor de school en haalt Iederwijs vaak de kranten. Veel ouders starten zelf een school onder dezelfde naam met vooral vrijheid in het vaandel. Vaak is er goed nieuws te lezen, maar ook slechte kritieken worden in de media gedeeld door ‘mensen die nooit in de school geweest zijn.’ Een inspectiebezoek op de school van Bas en Eefje levert een positief resultaat op, maar niet lang daarna noemt een parlementariër Iederwijs ‘een gouden speeltuin.’. Er volgen Inspectiebezoeken, waarbij onduidelijk is onder welk toezicht ze vallen. Bas vertelt hoe de parlementariër pas twee jaar later op uitnodiging van de kinderen zelf naar de school komt. Hij laat weten dat Iederwijs beter is dan hij dacht, maar het blijkt te laat. Het label ‘gouden speeltuin’ blijft hen achtervolgen.

Er volgen inspectiebezoeken bij alle scholen die zich Iederwijs noemen, met een inspectiekader voor scholen die onder het reguliere toezicht vallen. Iederwijs is echter een privéschool. De inspectie loopt vast in haar eigen regels. Er blijkt geen ruimte te zijn voor nieuwe oplossingen en de controles worden uitgevoerd door mensen die geen ervaring met innovaties hebben. Na zes jaar sluit Iederwijs noodgedwongen haar deuren.

Bas sluit het boek af met onder meer een overzicht van waar de kinderen terecht zijn gekomen en welke studies ze volgen of hebben gevolgd. Wat hij heeft geleerd over het opzetten van een school waar de behoeften van kinderen centraal staan vat hij in drie kernpunten samen:

• Neem het innerlijke leven van het kind serieus
• Co-creëer de school met de ouders en kinderen
• Werk en verken vanuit het syteem; ‘hoe doen we het nu en werkt dat?’

Rikie van Blijswijk is verbonden aan NIVOZ-opleidingen. Ze is initiator en begeleider van de NIVOZ-coalitie voor opleidingsdocenten.

Persoonlijk nawoord Rikie van Blijswijk:

‘A New Morning is in het Engels geschreven, maar zeer toegankelijk. Tijdens het lezen voelde ik mij meegenomen op de reis van Eefje en Bas. De wijze waarop zij systematisch aan het werk zijn gegaan om ‘school’ opnieuw uit te vinden, dwingt niet alleen respect bij mij af, maar maakte mij vooral ook enthousiast. Observeren en reflecteren lijken daarin twee vaardigheden, die nodig zijn om te realiseren wat kinderen nodig hebben. Dat deze authentieke Iederwijs-school zo moest eindigen, is triest voor de pioniers Eefke en Bas, maar velen kunnen nu van hun ervaringen in dit boek leren.’

In het exemplaar dat Bas naar mij opstuurde, schrijft hij: ‘Onderwijs begint eindelijk te veranderen. We bouwen vrolijk verder.’ Met dit boek draagt hij de bouwstenen aan om daarmee verder te gaan.

A New Morning, Co-create school with children

The story, practice and results of an innovative school (Bas Rosenbrand)
Het boek is te bestellen bij www.anewmorning.nl