Een snowboardende kraai als metafoor voor het belang van speelsheid

12 september 2015

‘Hoe krijgen we het groene lampje aan bij leerlingen?’ Dat was de vraag waarop wetenschapsjournalist Mark Mieras en het 300-koppige publiek van de NIVOZ-onderwijsavond, september 2015, samen een antwoord zochten. Ook pedagoge Jasja van den Brink zat in de zaal en luisterde mee. Een belangrijke tip: stimuleer de growth mindset en durf fouten te maken. Want een ontspannen, creatieve, intuïtieve, speelse leerkracht is een goede leerkracht.

Stress en leren gaan slecht samen, bleek op donderdag 10 september 2015 bij de lezing ‘Leren = vertrouwen’ van wetenschapsjournalist Mark Mieras. Hierin nam hij ons mee in de wereld van het hersenonderzoek. Er werden veel boeiende zaken verteld, maar het gedeelte dat mij het meest raakte ging over de 3 fasen van het zenuwstelsel. Over de reactie die mensen vertonen als er iets nieuws of onbekends van ze gevraagd wordt.

We kregen als publiek de opdracht om met degene naast je een steeds ingewikkelder tel-, klap- en stampspelletje te doen. Mijn onbekende buurvrouw was alleraardigst, en toch had ik last van het sociale systeem dat onbewust in werking treedt, het systeem dat maakt dat je niet ‘af wilt gaan’. Wat ertoe leidde dat ik in eerste instantie met een welhaast overdreven ernst aan het tellen en klappen was. Alsof mijn leven ervan af hing. En dat pas na een paar keer de mist ingaan de ontspanning bij mij en mijn buurvrouw optrad, we gezamenlijk lachend stonden te stuntelen en het verzoek om ermee te stoppen te vroeg kwam. We waren net zo lekker aan het spelen...

Mieras legde aan de hand van onze ervaringen met deze oefening uit dat er in het zenuwstelsel 3 fasen waren, die we zouden kunnen vergelijken met 3 waarschuwingslampjes: Het rode, gele en groene lampje.
Fase 1 is het rode lampje. Dit representeert het oudste systeem, het systeem dat er onder andere voor zorgt dat je verstart, zoals bij dieren die zich schijndood houden. Een wanhoopsdaad, aangezien er klaarblijkelijk geen andere opties meer open zijn. Mieras linkte dit aan de menselijke emoties/gedragingen schaamte, verlegenheid en slachtofferschap.
Pling! Er sprong een lampje aan in mijn hoofd. Is er hier een link naar het slachtofferschap en de passieve vermijding die onderwijsmensen vaak aangewreven wordt? Bijvoorbeeld in de discussie rond de invoering van het lerarenregister? De houding van: Bend over, here it comes again?
Maar goed, de lezing ging verder, dus ik parkeerde mijn gedachten even voor een later moment.

Fase 2, zo ging Mark verder, is de gele fase, waarin het (ortho)sympatisch zenuwstelsel een rol gaat spelen: Ik zal laten zien dat ik het kan! De vecht- en vluchtfase, waarin agressie, jaloezie, uitstelgedrag en vermijding een rol spelen.
Zoals hij liet zien in een filmpje over een zebrajong die op de vlucht was voor een leeuwin, gaat alle energie in deze fase naar de benen, niet naar het hoofd. Het hoofd is immers van weinig nut als er geen lichaam meer is om het te dragen. Al je energie is nodig om te vluchten, het vege lijf te redden. Energie die niet in je ontwikkeling gestopt kan worden. Vergelijkbaar met stress, zo zei hij, voor de onderwijsinspecteur. Contraproductief welbeschouwd in lerend opzicht. Als mijn buurvrouw geïrriteerd gereageerd zou hebben op mijn klunzige pogingen het spelletje goed te doen, zouden we in deze fasen zijn blijven hangen. En zou ik het waarschijnlijk vanmorgen niet aan mijn kinderen geleerd hebben…

De twee bovenstaande fasen worden automatisch door het lichaam ingezet in een onveilige omgeving. Een omgeving die door angst geregeerd wordt. Een omgeving waar leerkrachten zich continu moeten verantwoorden voor hun handelen. Het zijn systemen die defensieve strategieën ondersteunen. Kortom: Niet de kenmerken van een veilig pedagogisch klimaat. Niet de kenmerken van een maatschappij waarin het fijn participeren is. Niet de kenmerken die een optimaal leerresultaat garanderen. Juist niet. En dus niet de kenmerken van een goede leerkracht. Daarvoor moeten we bij fase 3 zijn.

Bij de derde fase, het groene lampje, liet hij een filmpje zien van een snowboardende kraai. Dit is de fase waarin het draait om het sociale, waarbij speelsheid, spel en flexibiliteit een grote rol spelen.
Hersenonderzoek heeft bewezen dat dit groene lampje ‘besmettelijk’ is; je ziet een levendig gezicht en hoort een melodieuze stem. Het zorgt ervoor dat je gaat vertrouwen, open staat voor wat er gebeurt. Genieten van wat er met kinderen gebeurt. Een magische fase als het om leren gaat. Spelende kinderen zijn op zoek naar ervaring. Spelen en experimenteren is de manier waarop leren bedoeld is. Ongeacht inspecteur of eindtermen.

Het groene lampje
De vraag is natuurlijk hoe dit naar de dagelijkse praktijk te vertalen. Hoe krijgen we het groene lampje aan bij leerlingen? Mieras gaf als tip mee de aandacht te richten op wat kinderen wel kunnen. Leerkrachten denken dit te doen, maar uit onderzoek blijkt dit niet zo te zijn. Domweg omdat er geen tijd voor is of gemaakt wordt. Terwijl het wetenschappelijk bewezen is, dat als je bezig bent met wat je wel kunt, je sneller leert. Stimuleer de growth mindset en durf fouten te maken. Hij noemde Antoine de Saint-Exupéry met zijn gedicht over de zee om duidelijk te maken welke rol motivatie hierin speelt. Want het brein is niet gemaakt om doelen te bereiken, maar om onderweg te zijn.

Een ontspannen, creatieve, intuïtieve, speelse leerkracht is een goede leerkracht. Die leeft een mindset en een wereld voor waar kinderen daadwerkelijk uitgenodigd worden om te participeren. Waar fouten gemaakt mogen worden en ontdekking centraal staat. Waar het vuur in de buik vooraf gaat aan de technische beheersing. Omdat het vuur het doorzettingsvermogen geeft om de technische beheersing tot in de puntjes te verfijnen. Omdat jij dat wilt. En dat vuur wordt gevoed door succeservaringen, en getemperd en zelfs gedoofd door continu tekort schieten en falen. Ook, en helaas wellicht juist, in het onderwijs. Zoals een leerkracht gefrustreerd uitriep tijdens een training Omgaan met Werkdruk: 'Ik ben hartstikke creatief! Maar daar word ik niet op beoordeeld! Dat telt niet! Alleen die stomme vinklijsten zijn belangrijk!'

Hersenen, aldus Mieras, hebben een soort radar voor succes. Wij geven ze die ervaring. Het is daarom nodig dat wij, als volwassenen, de durf hebben het vuur in onze buik aan te wakkeren. Zodat we besmettelijk kunnen zijn en ook anderen kunnen uitdagen het avontuur aan te gaan. Te leren ruimte te laten voor het mysterie. Te leren het niet te durven weten.

'Onderwijs is niet een emmer vullen, maar een vuur ontsteken', Aristoteles.

Jasja van den Brink is pedagoog, onderwijstrainer en –coach en moeder van drie kinderen in de basisschoolleeftijd. Meer op de website van Raafels.