Werken in de geest van Korczak: hoogachting voor kinderen

12 september 2012

Theo Cappon is een man die in de onderwijswereld zijn sporen nalaat. Hij geeft momenteel een gezicht aan de Korczak Stichting, die in het voetspoor van de Pools-joodse arts en pedagoog Janusz Korczak het onderwijs enorm veel te bieden heeft. Paul Boersma van de Besturenraad schreef een prachtig portret. Cappon: een bevlogen en inspirerend onderwijsmens, met een eigen geschiedenis en verhaal.

Als ik hem spreek, is Cappon net terug van een lange reis naar Litouwen en Wit Rusland. In zijn kamer hangen foto’s van de reizen naar Oost-Europa. Op tafel ligt het pas verfilmde boek Haar naam was Sarah van Tatiana de Rosnay, over een tienjarig meisje dat in de oorlog wordt opgepakt bij een razzia en over een journaliste die daar zestig jaar later onderzoek naar doet.

De oorlog – 1 augustus 1942,het getto, de trein, Treblinka – betekent ook het einde van Korczak, samen met tweehonderd van zijn kinderen. Korczak had de dans kunnen ontspringen. Maar hij ging mee. Niet als een offer: “Ik offer mij niet op voor mijn kinderen. ik doe dit niet voor hen, maar voor mij. Dit is voor mij een noodzaak”.

Zo iets geldt ook voor Theo Cappon ,die in de ban is geraakt van deze Janusz Korczak.

Cappons voorouders waren hugenoten, die zich – verdreven uit Frankrijk – als boeren vestigden in Zeeuws-Vlaanderen. Het boerenleven trok Cappon aan, vooral ook vanwege de ondernemende kant ervan. Hij is geen boer geworden, maar ging wel studeren in Wageningen. Hij vervulde zijn militaire dienst als intendant  en moest in het dramatische jaar 1961 (bouw van de Muur) naar de Oost-Duitse grens, waar het leven zwaar was.

Dankzij zijn verloofde (zij stuurde een brief over een mogelijke baan als leraar aan een landbouwschool in Amsterdam), werd Cappon leraar. Al gauw ging hij in de avonduren pedagogiek studeren, “omdat ik wel wat van landbouw maar niets van jongeren wist”, en werd leraar aan een kweekschool (pabo).  Cappon, inmiddels zo’n zeventig jaar jong, is ‘leraar’ gebleven. In twee uur vertelt hij over zijn passie voor Korczak, of beter: over zijn inzet om diens erfenis voor kinderen van nu van betekenis te doen zijn.

Gegrepen

Hij kwam op het spoor van Korczak door zijn leermeester historische pedagogiek Van Hulst – een niet al te inspirerende man. Maar toen die op een dag zijn studenten vertelde over een pedagoog “die u niet kent”, sprak hij wél heel gepassioneerd. Van Hulst zelf was in de oorlog directeur van een hervormde kweekschool en heeft menig joods kind gered.

Cappon was gegrepen door Korczak en wilde meer van hem weten. Een wereld ging voor hem open. Op zijn beurt vertelde hij zijn studenten op de ‘rooie’ kweekschool in Haarlem over Korczak, en prompt organiseerden zijn studenten rond 4 en 5 mei een project met schoolkinderen in de geest van Korczak.

Er was in Nederland wel historische belangstelling voor Korczak, maar Cappon vond dat er meer gedaan kon worden. Hij wilde Korczak actualiseren, leven maken voor het onderwijs. Dat is wat hij en zijn studenten zijn gaan doen. Tot op de dag van vandaag.

Recht op respect

Korczak wordt als Henryk Goldszmit geboren in 1878 in Warschau en wordt beschermd opgevoed in een welgestelde joodse familie. Zijn vader lijdt aan depressies en sterft als Henryk achttien jaar is. Als leerling schrijft hij verhalen en ondertekent die met de gewone naam Janusz Korczak (Jan Janssen).

Hij gaat medicijnen studeren in onder meer Londen, Berlijn en Parijs en krijgt een toenemende belangstelling voor sociaal-pedagogische vraagstukken. Hij gaat schrijven over kinderen van de straat en engageert zich met het marxisme.

Hij bekritiseert de opvoedingspraktijk waarin het kind naar de hand van de volwassene wordt gezet en geen eigenheid kan ontwikkelen. Ervaringen als arts in een kinderziekenhuis en frontervaringen versterken zijn gevoel voor kinderen. In 1912 sticht hij een kindertehuis voor wezen en verwaarloosde kinderen (Dom Sierot: Huis der Wezen), waar hij tot zijn dood woont.

Na de Eerste Wereldoorlog geeft hij lezingen, schrijft hij observaties van kinderen en een aantal boeken over zijn pedagogische ideeën. In het weeshuis organiseert hij van alles om het recht en de verantwoordelijkheid van kinderen te garanderen ('kinderrechtbank', geldbank, taken, onderlinge hulp etc.). Eind jaren twintig is hij met zijn weeshuis 'Republiek der jongeren' in binnen- en buitenland bekend. Hij neemt het initiatief voor een kinderpagina in de bekende Poolse krant Revue. Zijn wekelijkse radiopraatjes over opvoeding (De oude dokter vertelt) zijn een enorm succes. In 1928 schrijft hij het essay Het recht van het kind op respect.

Aan het einde van de jaren twintig verandert de situatie in Europa snel. Er komt een golf van antisemitisme opzetten. Korczak mag zijn radiopraatjes niet meer houden. Het is voor hem een enorme ontgoocheling, omdat hij zijn leven lang gevochten had voor een Pools-joodse verdraagzaamheid.

In 1939 wordt Polen overrompeld door de nazi's. Een van de eerste maatregelen is de concentratie van alle joden, en dus ook het weeshuis, te concentreren in een groot getto. De situatie wordt dan met de dag ondragelijker. Op 6 augustus 1942 worden de kinderen en de leiding van het weeshuis weggevoerd naar de 'Umschlagplatz'. Ze hebben hun groene vlag met het klavertjevier bij zich. De oudste kinderen dragen de allerkleinsten naar de goederenwagons. Nog dezelfde dag worden ze allen vergast in het vernietigingskamp Treblinka.

Indringend

Korczak gaat helemaal voor het recht van het kind op respect en dialoog. Zelf een ‘dakloos’ gelovige die God nooit gevonden heeft, is zijn denken doordrenkt van joodse gedachten. Hij zocht naar het unieke van elk kind. ‘Zijn kinderen’ waren vaak miskend en kenden geen zelfvertrouwen. Hij nam ze op en nam ze waar. Heiligen maakte hij niet van ze, maar wat hem dreef is dat kinderen tot hun recht komen.

Cappon heeft een week voor dit gesprek een lerarencongres van PCBO Amersfoort mogen toespreken. Dat doet hij zo indringend dat je er niet aan ontkomt. Dat geldt vooral zijn ideeën over hoe kinderen zelf kunnen bijdragen aan het samenleven – waarvan in het concept van de Vreedzame School iets is terug te vinden.

Drie dagen later tref ik hem weer – in het asielopvangcentrum in Laren. Daar ontvangt de stichting Vrolijkheid, die fantastisch werk doet met kinderen in asielzoekerscentra, de Janusz Korczakprijs. Naar mijn gevoel volkomen terecht, want deze stichting neemt – zo zegt de jury – kinderen serieus en benadert ze ‘creatief’ en niet als slachtoffers. Kinderen tonen een enorme veerkracht. Dat is het wat ook Korczak kenmerkte. In zijn dagboeken vind je soms een schreeuw in grote woorden, dan ineens een ingeving of een waarneming van iets wat gezien en beleefd wordt.

Hoogachten

Even wil ik een vraag stellen. Het is de enige keer dat ik hem echt onderbreek. Geldt voor onze tijd niet dat wij juist te veel focussen op kinderen, draait niet alles al om hen? Maar ik besef meteen dat dat ook maar schijn is, want kinderen moeten wel voldoen aan onze verwachtingen.

Cappon, die nu op opleidingen, scholen en ouderavonden mag vertellen over Korczak, is niet onder de indruk van mijn vraag. Het is geen adoratie van het kind die Korczak dreef. Hij propageerde geen vrijheid blijheid, integendeel: hij vroeg het nodige van kinderen: structuur, duidelijkheid, afspraken.  Maar daarbij stond respect voorop, vooral in de zin van: het kind helemaal serieus nemen en zo hoogachten – omdat een kind een mens is.

Nog even terug naar het begin: Oost Europa. Al meer dan vijftien jaar is Cappon daar betrokken bij  het werk in kinderkampen in de Krim, die helemaal in de sfeer van Korczak worden georganiseerd en waaraan ook vele jaren Nederlanders meewerkten. Kinderen bloeien er van op. Ze ervaren erkenning.

Nu doet Cappon dit werk zelf met een fantastisch bestuur en een aantal jonge vrijwilligers met gehandicapte kinderen en asielzoekerskinderen in Nederland. En sinds twee jaar werkt de stichting met partners in Ghana in een project voor jongeren in de kleine dorpsgemeenschappen aldaar.

Niet verzaken

Ik moet denken aan boeken en films als De dag dat Tommy drie werd en La vita è bella. Eigenlijk weten we in ons hart wel wat ons te doen staat. Eenvoudig eigenlijk. Om kinderen tot hun recht te laten komen, kunnen we als volwassenen niet verzaken. Maar, zult u zeggen, wij zijn maar mensen. Zeker, ook Cappon kent zijn verliezen en onzekerheden. Maar hij toont een veerkracht die bevrijdend werkt – die je meeneemt. Wat mensen als Korczak en Cappon drijft moet gewoon zijn dat ze van kinderen houden. Zij raken dan ook het hart van ieder die onderwijs geeft.

Meer informatie over Korczak en de Janusz Korczak Stichting is te vinden op www.korczak.nl. De stichting staat open voor support van leraren, studenten en anderen. Op 6 oktober is een Korczak Jubileum Festival in leiden, klik hier.