Wanneer empathie een schaduwkant krijgt: ‘Invoelen, begrijpen en jouw neiging om…’

4 mei 2016

Empathie is voor een samenleving een groot goed. In het invoelingsvermogen en begrip zit de herkenning en erkenning van de ander, het andere. Maar er dreigt een valkuil, weet Xandra van Hooff, wanneer je je identificeert en in primaire reacties schiet. Haar blog over de schaduwkant van empathie, over scheve vriendschappen en hoge kosten. ‘Je dient je neiging te herkennen en soms te onderdrukken, om zicht te houden op wat het ‘goede is om te doen’ - op de langere termijn.’

Ik begin een haat-liefde verhouding met empathie te krijgen. Ja ik weet het: dat mag ik niet zeggen. Het hoort niet.Want empathie is ons grootste goed. Zonder empathie vervalt de mensheid in oorlog, zelfzucht en individualisme. ‘We zouden geen verschillen dulden en geen begrip kunnen opbrengen voor iedereen die anders is,’ weet Xandra van Hooff. Het feit dat er kinderen zijn die de arbeidsmarkt op gaan en niet volledig geloven in hun eigen kwaliteiten of moeite hebben met het aangaan van relaties, dat is een gevolg van een niet-empathische opvoeder of leerkracht. Als we willen dat een kind het beste uit zichzelf haalt en authentiek door het leven gaat, moeten we het empathisch begeleiden en zelf het voorbeeld leven.

Alleen….

Ik geloof er niet meer in. Niet dat ik empathie an sich slecht vind. Dat niet. Ik ben niet tegen morele ontwikkeling, compassie, liefde, dankbaarheid, liefde, vriendelijkheid of de wereld willen transformeren tot een betere plek. Ik geloof alleen niet dat empathie de juiste gids is om dit voor elkaar te krijgen.

Empathie kennen we in verschillende vormen.

Zo is er het bijna fysieke ‘in de schoenen van de ander gaan staan’. Waarbij je kunt voelen hoe een ander zich voelt, hun pijn kunt ervaren, hun onrust zult bemerken in je eigen lijf. In deze vorm zul je uitspraken doen als ‘het klinkt alsof je een moeilijke dag hebt gehad en waarschijnlijk even toe bent aan wat rust’. Deze emotionele vorm van empathie voelt als een warm bad voor de ontvanger ervan.

Dan is er de meer cognitieve vorm. Door middel van ‘theory of mind’ kunnen we begrijpen hoe een ander zich voelt vanuit het perspectief van de ander. Je begrijpt wat een ander denkt, wat hen motiveert en wat ze geloven. Deze vorm noemen we ook wel sympathie en het voelt wat afstandelijker. Ook in woorden komt dit tot uiting en klinkt ongeveer als ‘ik vind het heel vervelend voor je. Ik hoop dat het probleem snel opgelost wordt’.

Volgens Daniel Coleman - de schrijver van ‘Emotionele intelligentie’ - is er ook nog een derde variant waarbij je de neiging hebt om de ander te gaan helpen. Je behandelt anderen zoals je wilt dat ze jou behandelen. Dit komt tot uitdrukking in zinnen als ‘Ik weet hoe het is om je zo alleen te voelen. Is er een manier waarop ik kan helpen?‘

Sympathie is dus gericht op besef;
Empathie is gericht op de ervaring;
en Compassie is gericht op actie.

Deze drie vormen worden door verschillende delen van de hersenen aangestuurd, zijn verschillende gezichten van empathie. In grote lijn kunnen we zeggen dat iemand veel van het ene en minder van het andere heeft.

Empathie is enorm belangrijk in de wereld. Zonder empathie zouden we vervallen in oorlogen, zelfzucht en individualisme. We zouden geen verschillen dulden en geen begrip kunnen opbrengen voor iedereen die anders is. Simon Baron-Cohen schrijft in zijn boek ‘The science of Evil’ dat een hoog level van empathie hetgeen is wat goede mensen en goede samenlevingen maakt. Hij geeft een voorbeeld van het hoogste haalbare niveau (level zes), dat is zijn beschrijving van Hannah. Zij is psychotherapeut en heeft het natuurlijke talent dat ze de gevoelens van anderen prima aanvoelt. Zodra je bij haar de ruimte binnenwandelt, leest je je gezicht en lichaamstaal en scant ze hoe je je voelt. Haar uitstraling, zelfs nog voordat je je jas hebt uitgedaan, suggereert een uitnodiging om je open te tellen, om je innerlijke gevoelens in vertrouwen te delen. Voordat je het weet, open je jezelf en begint te vertellen tegen deze fantastische luisteraar, die jou omringt met aandacht en interesse, vertrouwen en betrokkenheid. Hannah doet dit ondertussen niet omdat het haar baan is. Ze doet dit met iedereen, haar vrienden, haar familie en zelfs mensen die ze net ontmoet heeft.

De duistere kant van Empathie
Hannah lijkt een goede therapeut. En ze is ongetwijfeld een goede moeder of docent voor jonge kinderen. Maar is het ook het beste voor Hannah zelf om continue in te voelen in de ander. Ga eens in haar schoenen staan….

Hannah’s begrip voor anderen mensen komt niet voort uit individuele waardering of respect, het is algemeen en op iedereen van toepassing. Haar belangstelling en betrokkenheid is er voor vreemden net zo goed als voor vrienden. Haar empathie is de absolute tegenhanger van individualisme, maar net zo extreem. Een sterke neiging naar emotionele empathie gaat gepaard met hoge kosten. Vaak hebben empathische mensen ‘scheve vriendschappen’ en relaties waarbij zij de ander meer geven dan ze zelf ontvangen. Ook kunnen ze meer last hebben van gevoelens zoals depressie en angst. Dat is niet raar. Als we empathie als een schuifknop op een radio zien, dan staat empathie aan de ene kant en onverbondenheid aan de andere kant.

Veel empathische mensen doen er alles aan om te voorkomen dat ze het gevoel hebben er niet (meer) bij te horen. Een diep gevoel van onverbondenheid kan ontstaan, omdat je als kind al meer empathisch ontwikkeld was dan je klasgenoten - en je continue voelde hoe ze jou niet begrepen. Dit leidt tot schaamte, het gevoel dat er iets mis is met je, de neiging om te blijven zoeken naar ‘wie je werkelijk bent’ of de moeite die je hebt om op een positieve manier vorm te geven aan je eigen leven.

Woede voortkomend uit een rechtvaardigheidsgevoel
Zoals we empathie kunnen linken aan schaamte die we voor onszelf ervaren, zo kunnen we empathie ook linken aan woede. Beide emoties ontstaan in dezelfde periode van ons leven, hebben sterke morele wortels en zijn gericht op de ander. De identificatie die via empathie tot ons komt - zo vertelt Paul Bloom - kan een kind motiveren tot bepaald gedrag naar anderen. Woede is vaak een respons op vermeende oneerlijkheid, wreedheid of andere immorele daden. Indien dit op een constructieve manier wordt ingezet, kun je er veel mee bereiken en veranderen in de wereld. Denk maar eens aan Martin Luther King. Hij werd boos waar anderen onverschillig bleven. En niet zomaar boos. Hij transformeerde zijn boosheid en zette deze om in een enorme stuwende positieve kracht.

We begrijpen maar al te goed dat we onze woede mogen leren beteugelen. Dat we het aan banden mogen leggen om er op een goede en constructieve manier mee om te gaan. Want alleen op iedereen boos worden, helpt je als persoon niet verder en zal ook geen grote verandering bij anderen teweegbrengen.

En zo zouden we ook naar empathie mogen kijken. Het is niet de enige weg naar meer vriendelijkheid en verbondenheid in de wereld. Het kan helpen, zoals woede ook kan helpen. Maar veelal is het een valkuil en niet de weg naar verandering op lange termijn, omdat je zaken ‘overneemt’ in plaats van de ander in actie te laten komen. Of mensen individueel gaat helpen daar waar liever een hele groep mensen hulp geboden kan worden.

Empathie zal je mogelijk opzadelen met de neiging om over je grenzen te gaan, om je eenzaam te voelen, om angstig te worden voor afwijzing, om naar perfectionisme te neiging, om zekerheid te zoeken… En het kan uiteindelijk leiden tot uitputting, onderpresteren of een burn-out. Indien onbeteugeld, is het een bijna zekere weg naar zelfdestructie, omdat je jezelf voorbijloopt.

Compassie als uitgangspunt
In tegenstelling tot empathie, is compassie goed voor jou én de ander. Bij compassie voelen we van nature aan dat het goed is de ander te helpen en te steunen, zonder dat we zelf geraakt worden. We voelen het ‘in ons lijf’ zonder dat er een emotionele lading en reactie aan vast zit. Hiervoor is het belangrijk om je bewust te zijn van je lichaam, de variaties in gevoel en de koppeling met emoties. Je dient je neiging te herkennen en deze te kunnen onderdrukken, om zicht te houden op wat het ‘goede is om te doen’ - op de langere termijn.

Empathie is zo meevoelen met de ander dat het probleem direct uit de weg geholpen moet worden. Compassie is het geduld kunnen bewaren om de ander te leren voor zichzelf op te komen, ook al zal dat op de korte termijn nog even meer pijn opleveren. Empathie is meedrijven in de pijn en dus het oordeel van de ander. Compassie is zien dat er geen goed en slecht bestaat, enkel een situatie waarin iets geleerd kan worden. Empathie maakt de ander afhankelijk van jouw hulp, inzicht of wijze woorden. Compassie maakt beide partijen sterker.

Laten we niet blijven hangen in de idolatie van empathie, maar werken aan onze vaardigheden. Het vermogen om te luisteren en vragen te stellen (humble inquiry) om de ander zelf te laten ontdekken wat er nodig is. De vaardigheid om rustig te blijven, wanneer de ander gestresst is. Het trainen van respect en het opbrengen van begrip voor de situatie van de ander en de tijd die het nodig heeft om een verandering te bewerkstelligen.

De kracht van Xandra van Hooff ligt in het leggen van verbanden tussen mensen, relaties en systemen. Op haar website www.xandravanhooff.nl staat meer te lezen.

Animatie Paul Bloom:

Why empathy  can be a bad thing..

Paul Bloom - psychologist and Yale professor - argues that empathy is a bad thing—that it makes the world worse. While we've been taught that putting yourself in another's shoes cultivates compassion, it actually blinds you to the long-term consequences of your actions. In this animated interview from The Atlantic, we hear Bloom’s case for why the world needs to ditch empathy.