'Waarom moet zelfs het onderwijs door de economie worden aangestuurd?'

14 november 2014

Yong Zhao’s conclusies kloppen, zegt docente Inge Spaander die een Masterclass van deze Amerikaanse onderwijskundige volgde: ‘Het onderwijs moet stoppen met het toewerken naar goede cijfers op centraal gemaakte kennistoetsen en het onbekommerd aanvoeren van veelal irrelevante kennis.’ Maar het is zijn oplossing die bij haar ergernis oproept: 'We moeten ons aanpassen aan de veranderende vraag naar arbeid en daarom kinderen opleiden tot entrepreneurs.' Waarom moet zelfs het onderwijs door de economie worden aangestuurd? 

Op een maandagochtend luister ik in een kleine zaal naar een vlammend betoog van Yong Zhao. Zijn verhaal, doorspekt met humor en interessante cijfertjes, roept op tot verandering in het onderwijs. Een tweede industriële revolutie neemt een deel van de menselijke arbeid over. Computerchips nemen ons denkwerk over. Steeds minder werk is mensenwerk. Dat dit invloed heeft blijkt uit het toenemende aantal hoogopgeleide werklozen overal ter wereld, terwijl er tegelijkertijd een roep is om werknemers die niet bestaan.

Om dit tij te keren en ons aan te passen aan de veranderende vraag naar arbeid moeten we mensen gaan opleiden tot entrepreneurs. De nieuwe economie is een economie van creatievelingen die hun eigen werk moeten creëren. Een duidelijke opdracht aan ons, het onderwijs, om het curriculum te veranderen. Maar terwijl ik luister, borrelt er ook ergernis op. Waarom moet zelfs het onderwijs door de economie worden aangestuurd?

Kernwaarden verpakt in hippe termen
Zhao’s conclusies kloppen: het onderwijs moet stoppen met het toewerken naar goede cijfers op centraal gemaakte kennistoetsen en het onbekommerd aanvoeren van veelal irrelevante kennis. Zoals ook zijn gegevens ondersteunen leidt ‘excelleren op oude vaardigheden’ niet tot een gevoel van competentie bij leerlingen. Het is zijn oplossing echter die me verbaast. Zhao roept onder meer op tot het aanleren van risico nemen, het ruimte bieden aan passie en het gebruik leren maken van je netwerk. Voor mijn gevoel is het vast leggen van deze vaardigheden als eindtermen niet anders dan dat wat we nu al doen: de van buitenaf vastgestelde uitkomsten van ons onderwijs vastleggen in zaken die slechts de bovenlaag vormen. We bepalen hoe de planten er uit moeten zien, maar raken de humuslaag niet aan.

Als ik de prachtige Engelse termen die in het onderwijsveld gebezigd worden ontleed, eindig ik altijd weer bij twee termen: autonomie en samenleven. Twee zaken die voor mij de kernwaarden van ons onderwijs zouden moeten vormen: de humuslaag waar planten vanzelf goed op kunnen groeien. Waarom verhullen we deze waarden in hippe, aan de economie verwante, termen?

Economische motieven bieden geen borging
Het is een trend die we overal in het onderwijs zien. De economie en haar spelers bepalen het debat en geven richting en wij laten het gebeuren. Omarmen het zelfs. Beleidsmakers en schoolleiders betrekken het bedrijfsleven bij het nadenken over de inrichting van het onderwijs. Het klinkt logisch dat bedrijven meedenken over de nieuwe inrichting van het vmbo. Het zijn tenslotte deze bedrijven die de toekomstig afgestudeerden nodig hebben. Het klinkt logisch dat onderwijsbeleid pas op de schop gaat als dat van nut is voor de economie. Maar ervaringen uit het verleden zouden ons wijzer moeten maken. De wensen van de economie veranderen sneller dan het logge beleidsapparaat van de overheid aankan en de aangewezen routes van verandering konden over het algemeen op weinig steun in onderwijsland rekenen. Veranderingen die met economische motieven geborgd dienen te worden, zullen nooit echt verankerd raken. Omdat ze in de kern niet goed voelen, niet passen bij de taak die het onderwijs hoort te hebben.

Neem datzelfde vmbo als voorbeeld: alle doorgevoerde veranderingen ten spijt, het vmbo is nooit gaan dienen als die aantrekkelijke opleiding waar jongeren die graag met hun handen werken met plezier naar toe gaan en ouders hun kroost vol trots heen sturen. Erger nog, indirect leidden de veranderingen tot een verschraling van het onderwijs op hogere niveaus, omdat niemand - docenten incluis - leerlingen die dat niet per se hoefden op het vmbo terecht wilden laten komen.

Alle gepoogde veranderingen in het vmbo zijn nooit gericht geweest op het welzijn van de leerling, maar altijd op het vullen van die scholen met de toekomstige arbeidskrachten die we nodig dachten te hebben. En dat dat niet werkt is begrijpelijk als diezelfde samenleving de diploma-democratie heeft omarmd en opleiding als de enige mogelijkheid tot vooruitgang ziet.

De economie is de strenge aanvoerder van de veranderingen in de samenleving. Economische groei is de norm en hier wordt de samenleving naar gevormd. En dat is nu precies wat mij in het betoog van Zhao - en anderen - tegenstaat. Ze prediken veranderingen in het onderwijs, maar baseren dit op een veranderende economie. Als zelfs de inhoud van onderwijs bepaald wordt door de voortdurende behoefte aan ‘meer, meer, meer’ is de vermediamarktisering van de samenleving voltooid. Alles in dienst van economische vooruitgang, met niet de mens, maar de groei centraal.

De autonome rol van onderwijs
Is de staat waarin ons onderwijs nu verkeert niet juist inherent aan te veel invloed van buitenaf? Hebben we ons niet te veel laten leiden door schreeuwerige beleidsmakers die vooral testen willen zien, cijfertjes om te kunnen vergelijken met de grote spelers en gewillige arbeidskrachten zoeken om de economie nog verder te doen groeien?

Volgens mij moet onderwijs nu juist los van die wensen opereren. Computers kunnen de economie overnemen, de economie kan groeien of krimpen, onze opdracht verandert in de kern niet: opleiden tot succesvol leven. En dat betekent zelf vorm geven aan je leven, passend bij een immer veranderende leefsituatie.

Ik pleit voor onderwijs dat buiten zijn eigen kader kijkt, maar los van de economie durft te opereren, haar eigen keuzes durft te maken. Onderwijs dient de samenleving als geheel, niet enkel de economie. Juist wij moeten blijven spiegelen en los van de waan van de dag opereren. Autonoom, maar met oog voor de omgeving, zoals we ook onze leerlingen willen opleiden.

Inge Spaander is docente aan het Kastanje College, een van de scholen die het Big Picture-concept al in 2009 heeft geadopteerd. Meer over op de website van de school en in een kort filmpje van Leraar24 uit 2009.