'Vorming en onderwijs, hoe doe ik dat op een dag dat een leerling roept dat de docent een vieze homo is die naar de hel gaat?'

30 mei 2016

‘Ik ben vaak die detective die de regels oprekt en daar ook nog plezier aan beleeft’, schrijft docente Inge Spaander. ‘Maar ik ken ook mensen die altijd binnen de lijntjes kleuren. En met die mensen praat ik.’ Het begrip burgerschap komt in haar verhaal tot leven: geïnspireerd op een documentaire, gesprekken met collega’s en eigen onderzoek. ‘De taak van onderwijs is jongeren te leren om een goed leven te leiden. Daar is geheid wat burgerschap voor nodig, wat het dan ook is.’

Ik heb geen tv, maar kijk op mijn laptop graag zo nu en dan een spannende serie. In mijn favoriete serie is de hoofdpersoon een norse, oude detective. Hij drinkt te veel, is altijd te laat en breekt alle regels. Hij is continu in conflict met zijn bazen en rookt aan een stuk door, ook op plekken waar het niet mag. Maar als zijn werkpartner gaat trouwen houdt hij met tranen in de ogen een toespraak en voor zijn petekind gaat hij met zijn logge lijf door het vuur.

In een van de laatste afleveringen die ik zag verduistert hij bewijs om te voorkomen dat een jonge vrouw wordt opgepakt voor de moord die ze gepleegd heeft op de man die haar ooit misbruikt heeft, om te voorkomen dat hij nieuwe slachtoffers blijft maken. Natuurlijk komt zijn baas erachter en die is onverbiddelijk: hij wordt geschorst en de vrouw wordt opgepakt. Hoewel de vrouw van de vermoorde man tijdens de rechtszaak pleit voor vrijspraak, wordt de jonge vrouw veroordeeld voor moord. Hoeveel goede burgers zitten er dit verhaal?

Bij het woord burgerschapsvorming krijg ik altijd een beetje jeuk. Een burger word je niet in de loop van je leven, je bent het al, direct bij je geboorte. Wat moet er dan gevormd worden? Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat de overheid goed burgerschap ziet als in staat zijn om op de gewenste manier een bijdrage te leveren aan de samenleving. Maar gewenst is iets anders dan juist. De normen, waarden en wensen van een samenleving zijn tijd- en plaatsgebonden. Politieke partijen die aan de macht zijn, de staat van de economie en wereldgebeurtenissen kunnen zo het geldende idee over burgerschap bepalen. Er ontstaat een ‘gewenste’ burgerschapslat waar wij jongeren aan af kunnen meten. Dat is in ieder geval zo als we burgerschapsvorming als apart vak invoeren. Kunnen we lekker cijfers geven.

Jouw noorden kunnen vinden

Onderwijs moet de samenleving dienen, maar niet door zich te veel te laten beïnvloeden door economische wensen en politiek streven. Onderwijs heeft een eigen pedagogische , die volgens mij niet kan veranderen door veranderingen in de wereld of in een samenleving. Die taak is volgens mij om jongeren te leren een ‘goed leven’ te leiden. Daar is geheid wat burgerschap voor nodig, wat dat dan ook is.

Want nee, ook het onderwijs heeft de waarheid niet in pacht. Wat we wèl kunnen is jongeren leren hun eigen waarheid te vormen, op basis van kennis, ervaring en universele waarden; hun handelen te bepalen en leren te verantwoorden. Om dat te kunnen moet je weten hoe je jouw noorden kunt vinden op dat kompas en hoe je je kompas kan bijstellen waar nodig.

Maar hoe doe ik dat? Op een witte school, op een zwarte school, de dag na de aanslagen in Parijs, in Istanbul? De dag dat we ontdekken dat een leerling uit de klas is opgepakt voor een overval, de dag dat een leerling hardop zegt dat hij zijn islamitische klasgenoten haat, of op de dag dat een leerling roept dat de docent wiskunde een vieze homo is die naar de hel gaat?

Ontmoeten en gesprekken voeren móet

Ik was op het Hyperion Lyceum in Amsterdam als toehoorder aanwezig bij het gesprek – deel van een schooldebatreeks (zie onder) - over burgerschapsvorming. Er werden gedachten en ervaringen uitgewisseld, twee zaken bleven mij bij.

Een docent vertelde hoe zijn mentorklas geheel toevallig aan het voetballen sloeg met drie vluchtelingen die rondhingen in de buurt van de school. Twintig minuten voetbal en opeens werd een gesprek over iets abstracts, een gesprek over mensen van vlees en bloed. Een open gesprek.

Een andere docent sprak: ‘Na de aanslagen in Parijs spraken we er in de mentorklassen over. Dat was lastig maar ook verbindend. We zouden dat veel vaker moeten doen als er wat gebeurt, en niet alleen over erge dingen, ook blije dingen mogen besproken worden.’

Praat met elkaar, en doe dat niet alleen op de momenten dat het niet meer anders kan omdat de wereld in brand lijkt te staan. Ontmoet elkaar, omdat dat spannend en leuk is, omdat je nieuwe perspectieven leert kennen. Oefen gesprekken altijd en iedere dag, test je kompas en durf het bij te stellen. Als docenten mogen we daarin voorop lopen, mogen we actief ontmoetingen organiseren, gesprekken initiëren, laten zien dat wij dat ondertussen ook moeilijk vinden, maar dóe het…!

Ik schijf mogen, maar ik bedoel moeten. Het is een belangrijke taak van het onderwijs. Een taak die we serieuzer moeten nemen dan we nu doen. Niet met een dikker boek maatschappijleer of een uitgewerkt curriculum burgerschapsvorming in onze hand, maar met onszelf als instrument, om het kompas onderling mogelijk weer bij te stellen. Want alleen jezelf zijn en jezelf laten zien is niet genoeg. Docenten zijn mensen, dat kompas moet dus steeds opnieuw geijkt worden, in twijfel gebracht en bevraagd kunnen worden. Dat vraagt een open, actieve houding en een open, onderzoekende geest.

De definitie van juist burgerschap

Tsja, ik heb geen idee. Ik doe ook maar wat, als burger. Maar wat ik doe, doe ik met beleid. Ik handel vanuit moraliteit, vanuit mijn hart en mijn denken. Ik ben vaak die detective die de regels oprekt en daar ook nog plezier aan beleeft. Maar ik ken ook mensen die altijd binnen de lijntjes kleuren. Met die mensen praat ik. Ik bevraag ze, omdat ik hun beweegredenen wil kennen en begrijpen. Ik wil hun moreel kompas vast kunnen houden en voelen. Dat hun noorden ergens anders ligt dan het mijne is prima, als de beweegredenen maar juist zijn. En na dergelijke gesprekken lig ik regelmatig te woelen in bed. Op zoek naar mijn noorden.

Inge Spaander is Onderwijsdenker en maker, schrijver, trainer-coach, verhalenverteller, docent Media & Entertainment op het Thorbecke VO in Nieuwerkerk aan de Ijssel.  Ze maakte – met filmmaakster Susannah Burnette en haar klas h4b – de documentaire ‘Valt er hier nog wat te leren?’ als bijdrage aan het publieke debat over goed onderwijs.

Trailer Maatschappijleer

Scholentour en slotdebat

Op 16 mei – 20.55 uur op NPO2 – werd de documentaire Maatschappijleer uitgezonden door de VPRO. Vanaf 10 mei is 2Doc: Maatschappijleer al op tour langs middelbare scholen door het hele land waarbij docenten, schoolleiding en leerlingen naar aanleiding van de film met elkaar in debat gaan. Op woensdag 15 juni om 20.00 uur volgt het slotdebat in De Balie in Amsterdam waarbij afgevaardigden van de scholen, de politiek, beleidsmakers, docenten, leerlingen en de hoofdrolspelers uit de documentaire met elkaar in gesprek gaan over het begrip burgerschapsvorming en de vertaling daarvan naar de praktijk. Dit debat is bij te wonen in De Balie en live te volgen op deze pagina.

Wat is jouw verhaal bij burgerschapsvorming?

Via de politiek en via andere kanalen wordt het begrip Burgerschapsvorming en de urgentie ervan – ook voor onderwijs – steeds nadrukkelijker onder de aandacht gebracht. Maar waarover hebben we het dan? En waarover heb jij het dan? De documentaire biedt misschien enige input. Maar waarschijnlijk heb jij – als docent, leraar, schoolleider – je eigen beelden en verhalen erbij. We zijn vooral benieuwd naar die praktijkverhalen, dus van de mensen in het onderwijs of anderszins waarin ((goed) burgerschap of burgerschapsvorming zichtbaar wordt. Of misschien het begin ervan. Onze vraag is dus: in welke ervaring van jou, in welke lespraktijk, opvoedingssituatie zit de waarde van burgerschapsvorming opgesloten? En wat zie je jezelf dan doen? Heb je zo’n verhaal/moment, dan lezen we er graag over.

Deze blogs/verhalen (klein/groot) publiceren we vanaf de verschijning van de documentaire (16 mei) en gedurende de tien schooldebatten die worden gehouden.

Daan in het magazine #4 van hetkind

In het volgende magazine van hetkind over Grenzen in onderwijs en opvoeding – dat te bestellen is achter deze link - vindt u een vraaggesprek met Daan Faasen en zijn Schoolpraktijkdocent Riël van Gastel van het Theresialyceum in Tilburg. Het is een dialoog over de grenzen die mogelijk aan een opdracht tot burgerschapsvorming worden ervaren. Het magazine is een halfjaarlijkse uitgave, de verhalen en artikelen zijn bedoeld om het gesprek over goed onderwijs in scholen te stimuleren en te voeden.