Pleidooi mediawijsheid: ‘Is de tijd in overdrive? Verlangzaam dan je onderwijs.’

22 mei 2016

‘Onderwijs moet aansluiten bij de belevingswereld van kinderen.’ Een hedendaagse visie, die bij de vroeg-20e-eeuwse pedagogen vandaan komt, laat docent Alderik Visser zien. Maar waar zij doelden op de leerpsychologische ontwikkeling van kinderen, lijkt het nu te betekenen: pas je onderwijs aan aan de leefwereld van jongeren – een hapsnap wereld van halve informatie en hippe digitale devices. Voor echte (media)wijsheid is vertraging nodig, meent Alderik: ‘Internet biedt een illusie van kennis, een illusie ook van onmiddellijkheid die haaks staat op het vorsen, het studeren, de tijd die nodig is om tot rijpe oordelen te komen.’ Een prettig oneigentijds pleidooi, om zorgvuldig tot je te nemen.

Iets meer dan honderd jaar geleden kwam er een nieuwe common sense: onderwijs moet aansluiten bij de belevingswereld van kinderen. Sinds die tijd zeggen we dat de reformpedagogen van die tijd – Ligthart, Montessori, Steiner, Freinet, noem maar op, braaf na. Maar bedoelen we daar nog steeds hetzelfde mee? Toentertijd ging het (ook) om het verwerken van nieuwe (quasi-)wetenschappelijke inzichten in het functioneren van kinderen en hun hersentjes voor de praktijk van het lesgeven.

Het heeft geen zin om hen leerstof aan te bieden waarvoor ze nog niet in het juiste ontwikkelingspsychologische stadium zitten (Stuart Hall, Freud, later Piaget), de juiste 'gevoelige periode' zich aandient (Montessori), of het gepaste evolutionair-spirituele lichaam zich heeft gevormd (Steiner). Al deze theorieën zijn inmiddels al lang en breed gefalsifieerd, maar daar gaat het hier niet om. Het adagium om op school aan te sluiten bij de belevingswereld had een bepaalde context, namelijk die van de cognitieve en emotionele ontwikkeling van kinderen en jongeren.

Belevingswereld versus leefwereld

Ook nu nog hoor je vaak dat we dat moeten doen: aansluiten bij de belevingswereld van kinderen en jongeren. Vooral bij lerarenopleiders en in kringen van mensen die zich professioneel bezighouden met ICT en social media in de klas is dat een soort van mantra geworden. Ergens in de vertaling van theorie naar praktijk lijkt er echter wat mis te gaan. Waar men tegenwoordig belevingswereld zegt, wordt er vaak leefwereld bedoeld, en gaat het dus niet om leerpsychologie, maar om cultuur / economie.

Om weer leuk en motiverend en up-to-date te zijn moet onderwijs aansluiting vinden op de leefwereld van jongeren. En dus integreren we pakweg alles wat jongeren doen en prettig vinden in onze lessen: internet, mobieltjes, rap, straattaal, hupsakee. Gewoon omdat het kan, omdat we denken dat het aansluit. Maar willen we dat wel echt? Willen we echt deel uitmaken van de moderne leefwereld, die ook een beleefwereld is, gericht op kwantiteit van ervaringen en interacties?

Mediawijs word je niet vanzelf

Collega Michelle van Dijke (@vdijkmichelle) hield laatst een betoog om mobieltjes radicaal uit school te bannen. Ik werkte tot voor kort op dezelfde school als Michelle en begrijp haar punt volledig. Weg met al die onrust, weg met dat gedoe! In een onbewaakt moment wil ik zelfs nog wel verder gaan: weg met internet, met sociale media, met alle snelheid uit het schoolgebouw!

Op school gaat het om het construeren van kennis. Kennis is een gerechtvaardigde ware overtuiging. Het rechtvaardigen van overtuigingen vergt studie, een liefst gezamenlijk vroeden en vorsen. Daar is tijd voor nodig, aandacht, verlangzaming. Internet, echter, biedt een illusie van kennis, een illusie ook van onmiddellijkheid die haaks staat op dat vorsen, die studie, de tijd die nodig is om tot rijpe oordelen te komen. Weg met alle machinerie!

Ik wil niet voor ouderwets worden versleten, voor een brommerige neo-luddiet. Want ja, ik weet ook dat goed zou zijn kinderen juist ook op school te trainen in wat niet vanzelf gaat: kritische mediawijsheid en zo. Maar ook die kritische internetvaardigheden, die meta-sociale-media-kunde vragen echter om verlangzaming, om stilstand, om tijd. Wat zeggen media X, Y en Z over maatschappelijk fenomeen A? Waarom zeggen ze dat en waarom zeggen ze dat zo en niet anders? Hoe komt het dat leerlingen B, C en D andere resultaten krijgen als ze hetzelfde in dezelfde zoekmachine intypen en wat zegt de werking van de gepersonaliseerde google-algoritmen over de betrouwbaarheid van informatie per se? Tegenover een ban van alle computers en telefoontjes op school – een radicale, maar aanlokkelijke optie – staat tenminste drie uur kritische mediawijsheid per week, zo niet per dag…

Polarisering en radicalisering

Met of zonder zulk aanbod zwelgen jongeren hoe dan ook in social media. En worden zij daarin en daardoor steeds meer bevestigd in wat ze – op dit moment van hun ontwikkeling – toch al denken en voelen en hopen. Het probleem van moderne media is niet alleen dat ze zoveel aandacht eisen en stress veroorzaken, het probleem is ook dat ze de werkelijkheid volkomen fragmenteren.

Rondom radicalisering en polarisering maken docenten zich zo bijvoorbeeld druk over de invloed van samenzweringstheorieën op jongeren. Met gezond verstand zijn die gemakkelijk te weerspreken, maar dat, helaas, is op de moderne media dun gezaaid. En dus tieren de Illuminati, de Joden, de vrijmetselaars als geheime wereldheersers nog altijd en wederom welig op menig website. En in de school lijken docenten nauwelijks bij machte dat idiote tij te keren. Kennis? Informatie? Het internet maakt dat kinderen en hun leraren kennis met informatie structureel verwarren, en geen flauwe benul meer hebben wat er waar en/of waardevol is.

Ik zou er daarom niet van opkijken wanneer sommige schoolleiders de kont tegen de krib gooien: ‘school, dat is de vrije studie, en dat gaat om verlangzaming’. Lees verder…

Alderik Visser is docent geschiedenis en filosofie, historicus, historisch pedagoog en onderwijskundige.

LET OP: Van zijn hand verschijnt op 1 juni het boek ‘De geschiedenis herhaalt zich niet. Kanttekeningen bij het onderwijsdebat’ bij uitgeverij Phronese. Het boek is momenteel met korting in de voorverkoop.

In februari publiceerde De Vrije Uitgevers het boek Verwonderenderwijs, een bundel over filosofie in het onderwijs, geredigeerd door Alderik Visser en Fransiscus Kusters.