Persoonlijke Vorming, een bijzonder vak: ‘Het vak kent geen cijfers, om de eenvoudige reden dat we persoonlijke groei niet in cijfers uit gaan drukken’

1 februari 2017

‘We willen hun gelegenheid geven om iets van hun eigen unieke identiteit te laten zien, in de hoop dat het hen sterk genoeg maakt om er later, in hun volwassen leeftijd, voor zichzelf en voor anderen te zijn.’ Op het Edith Stein College in Den Haag staat een bijzonder vak op het rooster: Persoonlijke Vorming (PV). Het doel van PV is om leerlingen te stimuleren zichzelf beter te leren kennen, erkennen en waarderen, en de leerling verantwoordelijkheid te laten ontwikkelen voor zichzelf en voor (on)bekende anderen. Dit artikel, geschreven door Renske Valk, verscheen eerder in het decembernummer van het magazine Van12tot18.


Op het Edith Stein College in Den Haag staat een bijzonder vak op het rooster: Persoonlijke Vorming. Het is de resultante van een zoektocht van de school naar de eigen schoolidentiteit, een zoektocht die uiteindelijk ook leidde naar de identiteit van leerlingen. Anita Bruin–Raven ontwikkelt en geeft de lessen Persoonlijke Vorming en stond aan de basis van deze ontwikkelingen. Ze heeft hierover onlangs een boekje geschreven.

We gaan terug naar het jaar 2010. Het Edith Stein College, een school voor isk, mavo, havo en vwo in het centrum van Den Haag, wacht met smart op groen licht voor nieuwbouw. En in 2010 is het eindelijk zo ver. De architect, verantwoordelijk voor het ontwerp van de nieuwe school, stelt de onvermijdelijke vraag: ‘Waar staan jullie voor? We zijn jullie?’ Deze vraag blijkt niet alleen het startsein voor de bouw van een nieuwe school. Het vinden van antwoord brengt ook een proces van bezinning en herbezinning op gang. Niet alleen leraren denken na over hun eigen opvattingen en waarden, datzelfde gebeurt door groepen ouders en ook... in de klas, door de leerlingen. Wat vinden we nu eigenlijk belangrijk? Het leidt tot een aantal statements die de identiteit van de school uitdrukken en tot de wens om deze identiteit te onderhouden door er terugkerend met iedereen aan te werken en over na te denken. In die context ontstaat het leerdomein persoonsvorming en het vak Persoonlijke Vorming (PV). Anita Bruin-Raven: ‘Onze school heeft een leerlingenpopulatie met een enorme culturele diversiteit. Wij vinden dat een verrijking. We willen dat de leerlingen zich bewust zijn van de eigen manier waarop zij zich verhouden tot de waarden van de school.
We willen hun gelegenheid geven om iets van hun eigen unieke identiteit te laten zien, in de hoop dat het hen sterk genoeg maakt om er later, in hun volwassen leeftijd, voor zichzelf en voor anderen te zijn.’

Persoonsvorming en het vak Persoonlijke Vorming
Het leerdomein persoonsvorming bestaat uit een verbinding tussen verschillende schoolvakken, te weten: studievaardigheden, drama, mentoraat, lichamelijke opvoeding, en de lessen Persoonlijke vorming. Persoonlijke Vorming is met opzet ingevoerd als apart vak. De gedachte hierbij is dat het goed is om een moment van onderbreking te creëren. Het stelt je makkelijker in staat om afstand te nemen en te reflecteren. Doel van PV is om leerlingen te stimuleren zichzelf beter te leren kennen, erkennen en waarderen, en de leerling verantwoordelijkheid te laten ontwikkelen voor zichzelf en voor (on)bekende anderen. Bruin-Raven: ‘De relatie met anderen is essentieel. Hierin ligt misschien ook het verschil met identiteitsontwikkeling. Wij richten onze aandacht sterk op de persoon in relatie met de ander.’

In de lessen kunnen dat voor leerlingen hun eigen klasgenoten zijn of hun familie. Maar ook onbekenden, mensen in hun buurt, de Nederlandse samenleving, de wereld. Aan de hand van verschillende werkvormen wordt de leerling bewust gemaakt van wat hij wel en niet wil, wel en niet kan, van situaties waarin hij soms staat voor persoonlijke keuzes. Leerlingen leren zich afvragen over welke aspecten van hun identiteit ze zelf zeggenschap hebben, over welke in mindere mate. Zo komen onder andere aan de orde:

• doelen stellen voor een schooljaar


• je plaats bepalen ten opzichte van de traditie thuis


• je bewust worden van de invloed van anderen op je eigen identiteit


• het perspectief van iemand anders innemen


• verbeelding leren geven aan de nabije toekomst.

Leraren maken ontwerpen met bestaand en eigen gemaakt materiaal de lessen, en ze bouwen in de lessen zoveel mogelijk momenten van reflectie in. Er is altijd aandacht voor nietcognitieve ervaringen zoals dichten, tekenen, actief luisteren, stilte opzoeken, bekenden en onbekenden ontmoeten, spelen en verbeelden. En er zijn momenten van kennisoverdracht, waarbij uitleg gegeven wordt over de betekenis van identiteit en waarden.

‘Zwak vak’
PV is geen gestandaardiseerd vak, met normen en cijfers, traditioneel gezegd: een ‘zwak vak’. Bruin-Raven: ‘Het vak kent  geen cijfers, om de eenvoudige reden dat we persoonlijke groei niet in cijfers uit gaan drukken. Identiteitsontwikkeling is een dynamisch proces en de momenten waarop de eigenheid van leerlingen zichtbaar wordt en ontwikkeling doormaakt is lang niet altijd zichtbaar. Het is vaak pas achteraf aan te wijzen.

Bovendien moeten we voorzichtig zijn met het sturen van ontwikkeling in de richting van ‘goede persoonsvorming’. Er moet steeds plaats zijn voor twijfel, weerstand en niet-weten bij de leerling en ook bij de leraar.'

Omdat het vak niet werkt met cijfers, is de intrinsieke motivatie van de leerling en de aanpak van de leraar de brandstof voor een fijne en leerzame les. De leraar is sterk gericht op het proces waarbij hij voortdurend zijn pedagogische tact moet aanspreken om de les te laten voortgaan, zelfs als hij ongemak en weerstand tegenkomt en hij niet weet welke kant een les opgaat. Een citaat van een leraar laat zien dat dit niet altijd gemakkelijk is. ‘Hoe ongelooflijk frustrerend is het als je in de relatie met de leerlingen iets wilt bieden wat ze weigeren aan te nemen. Als leerlingen niet mee willen werken, het nut niet inzien, kan ik dat toch niet negeren? Ik doe dit toch voor hen? Dat zijn momenten die aan je gaan knagen. Voldoe ik wel als leraar, heeft dit zin? Er is een andere weg; het ongemak toelaten zonder het uit de weg te gaan. Onderbreken wat je doet, zonder echt te stoppen met de les. Luister en kijk een moment naar wat er gebeurt. Wees trots op je inspanning, wees mild ten aanzien van jezelf en kijk met diezelfde blik naar je leerlingen.’
En zo toont een ‘zwak vak’ zich sterk in het aanroepen van de pedagogische relatie tussen leraar en leerling.

Een bijzondere leraar
Niet iedere leraar zal zich onmiddellijk thuis voelen bij het geven van PV, het lijkt bij uitstek een persoonlijke keuze om dit avontuur aan te gaan. Anita Bruin-Raven heeft voluit voor dit avontuur gekozen en blijkt, bij monde van haar leerlingen een bijzondere leraar te zijn. Een leerling zegt: ‘De les is een plek van vertrouwen. Persoonsvorming is vertrouwen en samenwerking met mensen. Ik vind dat mevrouw Bruin een goede aanpak heeft, omdat ze er voor zorgt dat we elkaar kunnen vertrouwen.’

En een ander: ‘Mevrouw Bruin doet dingen wel anders dan de andere leerkrachten. Ze begrijpt ons beter door ons vragen te stellen, maar ook door te luisteren.’ Andere leerlingen geven aan dat ze beter presteren als ze zichzelf en anderen meer vertrouwen. Vertrouwen lijkt wel het sleutelwoord. ‘Werken aan persoonsvorming is echt', zegt Anita Bruin-Raven zelf. ‘Het gebeurt of het gebeurt niet. Het vereist belangstelling van mij voor de hele persoon van de leerling. We oordelen vaak op basis van slechts een deel van wat we van iemand zien, nemen niet de rust om naar elkaar te kijken als het schilderij dat we zijn. Als dat wel gebeurt, ontstaat er vaak een ongekende kracht om te groeien. Mijn streven is om een kader te ontwikkelen waarbinnen we daar bij leerlingen en docenten structureel aandacht aan kunnen geven. Met behulp van een duidelijke visie en gedeelde waarden zou dat op iedere school mogelijk moeten zijn.’

---

Magazine Van12tot18

DEZE MAAND:
Over grenzen - Internationaliseren in 2017

Lees meer.

Van Twaalf tot Achttien schrijft over zaken die het voortgezet onderwijs betreffen. Het spectrum van onderwerpen is breed, net als het voortgezet onderwijs zelf. De artikelen hebben altijd tot doel om het werk van de school te verrijken. Dat doen de artikelen door te duiden, te beschouwen of eenvoudigweg door informatie te geven. Soms gaat het over het ‘grote verhaal’ van onderwijs in Nederland, soms slechts over een specifiek thema dat wel in een algemene lezersbehoefte voorziet, bijvoorbeeld een thema als ‘ouderbetrokkenheid’. Van Twaalf tot Achttien schrijft voor de hele school; voor docenten, docententeams.en management.