Persoonlijk curriculum: ‘Ik geef natuurkunde in de Bijlmer. De inzet van mijn onderwijs? Leren samenwerken!’

18 oktober 2017

Op een multiculturele school in de Bijlmer geeft Baltus van Laatum natuurkunde. Tuurlijk, dat is een vak van scherp waarnemen en gedegen analyseren. Precies dat laat hij zijn leerlingen doen. ‘Maar ik heb ook een persoonlijk curriculum. En daarin staat samenwerken centraal.’ Hoe Baltus’ biografie –gescheiden ouders in de jaren ‘70, stuurman op de grote vaart, een carrière in het internationale bedrijfsleven – zijn visie op onderwijs en zijn wens voor elk kind mede vormgeeft.

Ik geef het vak natuurkunde. Scherp waarnemen, zorgvuldig zijn in het uitvoeren van experimenten, gedegen analyseren en verslagleggen – dat zijn wezenlijke aspecten van mijn vak. Maar ik heb als leraar ook een persoonlijk curriculum. En daarin staat samenwerken centraal.

Om uit te leggen waarom, moet ik allereerst terug naar het jaar 1973. Het was het jaar dat ik zelf in 2 havo zat. Een periode waarin ik me vooral eenzaam en alleen voelde. Mijn ouders waren twee jaar eerder gescheiden. Ik praatte er niet over – het werd ook niet aangemoedigd. Ik dacht dat ik de enige in de klas was met gescheiden ouders.

Wat had het mij en mijn klasgenoten geholpen, als we in de klas meer hadden kunnen delen over wat ons echt bezighield! Ik besteed daarom in mijn klas veel aandacht aan elkaar leren kennen. Wanneer leerlingen erom vragen, doen we een les ‘Over de streep’ en krijgen leerlingen de mogelijkheid de vraag Wat zou je weten wanneer je me echt zou kennen? te beantwoorden. Hoe vaak zie ik dan niet de kwartjes vallen bij leerlingen, die opeens het gedrag van een ander begrijpen, als ze de situatie bekeken hebben vanuit diens gezichtspunt. Die momenten doen ook de veertienjarige jongen in mij met terugwerkende kracht goed.

Leerlingen stellen zelf hun leerboek samen

Mijn school is de Open Schoolgemeenschap Bijlmer, een multiculturele school met een tweejarige heterogene brugperiode in Amsterdam Zuid Oost. Natuurkunde begint in onze onderbouw misschien wat onorthodox: we laten de leerlingen zelf hun leerboek samenstellen, waardoor we uiteindelijk zeven of acht thema’s behandelen door het jaar heen.

Vrijwel elke les doen we een experiment. Soms laat ik het experiment zien, andere keren voeren ze het zelf uit in groepjes. Voor de verslaglegging gebruikt iedereen een groot schrift met harde kaft dat uitgroeit tot zijn persoonlijke leerboek. De lessen starten en eindigen in een kring waarin de leerlingen voorlezen uit hun eigen werk of dat van een klasgenoot en vertellen ze wat ze geleerd hebben van de les, maar ook van elkaar en uit elkaars schriften.

Consensus op Japanse wijze

Mijn persoonlijke curriculum kent meer wortels dan alleen die havo-herinnering. Begin jaren negentig werkte ik op het Europese hoofdkantoor van een Japanse automobielproducent. Ik leerde er de Japanse manier van werken kennen: in die cultuur worden beslissingen vooral genomen op basis van consensus waardoor het besluitvormingsproces weliswaar veel tijd vraagt maar ook een hoge kwaliteit heeft. Eenmaal een besluit genomen heeft het een breed draagvlak en wordt het altijd gerealiseerd.

Ik ontdekte er ook dat er door deze manier van werken synergie kan ontstaan en met minder middelen hogere resultaten gerealiseerd kunnen worden. In onze steeds complexere netwerksamenleving waar je alleen in samenspraak met anderen iets kunt realiseren, wil ik leerlingen bewust maken dat je altijd anderen nodig hebt om iets te doen, te maken, te ondernemen. Ik doe dit door ze een gezamenlijke opdracht te geven en ze te laten ontdekken en bewust te maken hoe een ieder vanuit zijn talent een bijdrage levert aan het eindresultaat.

Roulerende tafelgroepen: samenwerken met élke klasgenoot

Zo organiseer ik het in de klas ook: iedereen heeft een vaste plek in de kring en tafelgroep maar deze rouleert gedurende het jaar. Uiteindelijk maakt dat dat elke leerling aan het eind van het jaar met alle andere leerlingen heeft samengewerkt. Straks in de maatschappij heb je je collega’s niet voor het uitkiezen en zul je met een ieder moeten kunnen samenwerken. We kunnen er daarom niet vroeg genoeg mee beginnen.

Waar ik van geniet is wanneer de leerlingen zich met elkaar prettig voelen in de klas. Wanneer je ziet dat ze een open, onderzoekende houding naar elkaar aannemen. Door deze manier van werken streef ik naar een grote mate van veiligheid waar iedereen veel van zichzelf durft te laten zien.

Dit jaar startte ik in al mijn eerste klassen met een groepsopdracht. In de tafelgroepjes moesten ze na denken over de volgende vragen: wat betekent samenwerken voor jullie? En: hoe kunnen anderen zien dat jullie goed samenwerken? De antwoorden waren verrassend. Een groepje noemde het plezier in leren dat door samenwerken ontstaat. Een ander groepje had ik teruggestuurd omdat ze nadat de tijd verstreken was nog geen antwoord hadden. Zij zeiden dat goed samenwerken betekent dat je het werk op tijd af hebt. Mooie momenten. Momenten waar je leerlingen zelf laat nadenken over wat voor gedrag, wat voor kennis, wat voor instelling je nodig hebt om jezelf te kunnen ontplooien.

In jouw ogen leer ik zien wie ik ben

Vorig jaar nam ik een periode vrijaf. Ik liep naar Santiago de Compostella. De dagen dat ik traag door het landschap voortbewoog brachten in herinnering waarom ik – na jaren op de grote vaart en in het internationale bedrijfsleven – gekozen had voor het onderwijs. Niet alleen door de stille wandeluren, maar vooral ook door de ontmoetingen met al die pelgrims op de route: je wordt je bewust wie je bent in het contact met een ander. Je ziet jezelf weerspiegeld in de ogen van de ander.

Hoe zie jij jezelf en hoe vertellen anderen dat ze jou zien? Een bewustzijn creëren over deze vraag en de mogelijke antwoorden geeft meer zelfvertrouwen. Voor mij was dat een belangrijke motivatie om in het onderwijs te gaan werken: het vertrouwen van leerlingen in zichzelf en de wereld wakker schudden, opdat ze in staat zijn een tevreden leven te leiden en iets voor een ander en de maatschappij kunnen betekenen.

Baltus van Laatum

Baltus van Laatum is docent natuurkunde op Openschoolgemeenschap Bijlmer in Amsterdam Zuid-Oost, en blogt voor het Bloggerscollectief.