Opening van het schooljaar: 'Hoe vinden we onze weg in deze wereld?'

27 augustus 2015

Het is een onrustige wereld: eindeloze vluchtelingenstromen richting Europa, het moordende kalifaat van IS, een verijdelde aanslag in de Thalys. 'Het merendeel doen wij mensen onszelf aan, moet ik vaststellen,' zo begint Henk van Ommen zijn jaaropening, als rector van Het Baarnsch Lyceum (HBK). Hij slaat een brug naar de onderwijspraktijk en naar wezenlijke vragen: Wat willen we met deze wereld en wat kunnen we daaraan bijdragen? Hij refereert aan de letterlijke betekenis van het woord school als een vrije ruimte. En haalt Graham Locke aan, de onlangs overleden hoogleraar filosofie. 'Het onderwijs is te veel gericht op bruikbare kennis en te weinig op vorming.' Lees mee met de jaaropening van 2014 van de rector, die nog niets aan relevantie verloren heeft. 

Met het verdwijnen van het Oostblok en het verjagen van dictators blijkt de wereld niet definitief eenvoudiger geworden te zijn, het verjagen van dictators en andere interventies leiden niet vanzelf tot een evenwichtige bestel in de diverse landen en regio’s. Zelfs de holocaust voorkomt niet een opnieuw oplevend antisemitisme. Zo simpel is het dus niet. En elke verworvenheid verdient permanent onderhoud.

Nu heeft het ons westerlingen ook moeite genoeg gekost om een enigszins vreedzaam bestaan op te bouwen: van de kruistochten tot twee wereldoorlogen en de Balkancrisis. Het is ook allemaal niet zo zwart-wit, soms ligt het ook veel meer onder de oppervlakte, is het minder zichtbaar.

In de vakantie las ik de in 2008 verschenen autobiografie van de telefonist van Hitler, Rochus Misch, die hem vijf jaar in directe nabijheid meemaakte en pas in 2013 overleed. Het meest indringende vond ik de normaliteit, het feit dat het een gewone baan betrof, dat de betrokkene toegaf nooit vragen gesteld te hebben, Hitler voor hem een aardige chef was, die hem bij naam kende en een cadeautje stuurde toen hij ging trouwen.

Hoe vinden we onze weg in deze wereld? Wat willen we met deze wereld en wat kunnen we daaraan bijdragen?

Ik ben ernstig allergisch voor bewegingen, godsdiensten, overtuigingen die de waarheid in pacht menen te hebben. Fundamentalisme in de meest brede zin van het woord is de wortel van veel kwaad, het is ook een schromelijke versimpeling van een complex bestaan. In die zin is het kortzichtig en dom.

Het is wel lastig je positie te bepalen: aan de ene kant doen we de meest enerverende wetenschappelijke ontdekkingen, aan de andere kant bevinden we ons nog in de grot uit de vergelijking van Plato of zoals een apostel het noemde: wij zien als door een spiegel, in raadselen (1 Corinthiërs 13). We zien niet meer dan we kunnen zien. Relativisme is op zijn plaats.

Maar nihilisme is geen alternatief. Het doet er toe, ons leven doet er toe, onze verbeelding doet er toe, het doet er toe wat we doen. Ik zag en zie wel degelijk bakens aan de horizon die richting en ruimte kunnen geven; bakens die uit religies, filosofieën, spiritualiteit, diepe ervaringen voortkomen; bakens van inzicht en kennis, weten en wijsheid, inlevingsvermogen, zelfreflectie, overgave, verwondering, heb u naaste lief als uzelf, lef en moed, schoonheid, poëzie: bakens op de weg van de zoektocht naar het wezenlijke.

Dat is geen abstractheid of een ver van-van-ons-bed-show, het is ook geen smal moralisme. Het ligt uiteindelijk dicht bij huis, ook in dit betrekkelijk veiligheid resort dat Het Baarnsch Lyceum heet. Het is onze taak jongeren op de toekomst voor te bereiden, op het leven, het is onze taak jongeren te vormen, te bilden, om dat woord nog maar eens een keer te gebruiken, opdat zij over enige tijd hun rol in de samenleving kunnen spelen; het is onze opdracht om hen met de bakens in aanraking te brengen, om hun zicht te geven in oriëntatiepunten, op basis waarvan zij hun leven vorm kunnen geven. Dat kan in de gewone dagelijkse gang van zaken en de wijze waarop we elkaar bejegenen, het kan ook in het bewust in aanraking brengen met Bildung, met ijkpunten, met wat ertoe doet.

Dat geldt voor scholen in volkswijken, waar verschillende culturen elkaar op klein oppervlak beroeren, op een heel concrete manier, maar het geldt ook op HBL waar relatief veel leerlingen door opleiding en afkomst een toonaangevende rol in de maatschappij van de toekomst zullen gaan spelen.

Ik pleit niet voor een mindere waardering van kennis en cognitie. Ik pleit er wel voor school niet te versmallen tot of cognitie of vorming. In dit kader maak ik me zorgen dat de leerling de laatste jaren steeds meer als economische eenheid wordt gezien. Ik wil graag afsluiten met een korte passage over de onlangs overleden filosoof Grahame Lock.

Leerling als economische eenheid

Het onderwijs is te veel gericht op bruikbare kennis en te weinig op vorming, vindt hoogleraar filosofie Grahame Lock. "Onderwijs wordt pas goed gevonden als het economisch nut heeft. Creatief denken sterft een stille dood."

Het woord school stamt van het Griekse scholè, en dat betekent zoveel als vrije ruimte. De school als windstille plek in een jachtige samenleving, als plek om iets anders te leren en te denken dan waar de samenleving om vraagt. Maar de tijd dat de school zo werd gezien, is voorbij, zegt Grahame Lock, hoogleraar filosofie in Oxford en Nijmegen. "De politiek, maar ook de onderwijswereld zelf, vindt onderwijs pas goed als het economisch nut heeft."

Onderwijs heeft een vormende taak, schreef ook de Onderwijsraad in een advies aan de Eerste Kamer. De raad meent dat jongeren op school kennis moeten kunnen nemen van tradities, cultuur en moraal. Dat vormt de persoonlijkheid. Leraren moeten zich ervan bewust zijn dat onderwijs verbonden moet zijn met vorming, aldus de raad.

Ik wens jullie, ik wens ons een verrijkend jaar, waarin ondanks de woelingen in de wereld het geloof in mensen, in onszelf, het geloof in ontwikkeling leidraad blijft.

Henk van Ommen is bestuurder/rector van Het Baarnsch Lyceum.