Leren nu en in de toekomst: ‘De betekenis van de ontwikkeling van een vrije wil’

27 december 2017

De huidige, open democratische samenleving verandert snel en voortdurend. Was het in de vorige eeuw wellicht nog mogelijk groepen jongeren gelijktijdig een leerproces aan te bieden waarin kennisoverdracht een centrale rol speelde; nu wordt over een breed front erkend dat dit tekort schiet als we jongeren adequaat willen voorbereiden op een zinvolle deelname aan onze maatschappij. (Bron: Gert Biesta)

De toenemende focus op alles wat gemeten en gekwantificeerd kan worden, lijkt geen antwoord te geven op de huidige grote maatschappelijke problemen op economisch, sociaal en levensbeschouwelijk vlak. Problemen die vragen om een kritische, creatieve manier van denken en een instelling die het best gekarakteriseerd kan worden als  'over de bestaande grenzen kunnen kijken'. De twijfel groeit of dit alles kan worden aangeleerd en getoetst in een uniform eindexamen waaraan grote groepen jongeren tegelijkertijd verplicht deelnemen.

Welke elementen moet het hedendaagse onderwijs, onder invloed van alle veranderingen bevatten?  Vanuit een moreel gezichtspunt kom ik tot een viertal uitgangspunten:

1. Een leerproces waarin, naast socialisatie en kwalificatie, tevens de eigen persoonsontwikkeling - subjectvorming - centraal staat, kan niet worden gerealiseerd door verplichte deelname aan een uniform vastgesteld eindexamen.

2. Een succesvolle subjectvorming is gebaseerd op de aanname dat een leerling samen met anderen kan werken aan het ontwikkelen van een vrije wil.

3. Vanuit een moreel standpunt gezien dient onderwijs vorm en inhoud te krijgen via dialoog  en (zelf-)reflectie.

4. 'Enige, echte, juiste antwoorden' bestaan niet.

Die twijfel over de betekenis van een uniform eindexamen is trouwens niet iets vandaag of gisteren: in de zestiger en zeventiger jaren van de vorige eeuw zijn diverse experimenten gerealiseerd waar het verplichte landelijke eindexamen is vervangen door bijvoorbeeld een 'proevensysteem’. Daarbij staan de testen en lessen in het teken van een Socratische dialoog tussen alle betrokkenen. Met name de IVO-Kindergemeenschap in Amsterdam behaalde bemoedigende resultaten. Leerlingen werken in een eigen tempo aan de voorbereiding van een proef. Dat sluit aan bij de ontwikkeling van de eigen wil, bij het ontplooien van de creativiteit. En daarmee sluit onderwijs aan bij wat de samenleving van toekomstige generaties vraagt.

Subjectvorming is het proces waarin de leerling samen met anderen leert een eigen kijk op zichzelf en zijn positie te ontwikkelen. Dit is een persoonlijk proces, en roept daardoor de vraag op of dat in uniforme leer-en toetsvormen kan worden gegoten. Het antwoord hierop is afhankelijk van de definitie die men kiest bij het begrip vrije wil. Hierbij is het van belang een onderscheid te maken tussen de invulling die bij voorbeeld neurobiologen als Dick Swaab er aan geven en die van humanistische filosofen.

Stelt de eerste groep grofweg dat ons gedrag grotendeels biologisch gedetermineerd is - van vrije keuze is weinig sprake -   zelf sluit ik me liever aan bij de gedachten van humanistische filosofen. Zij stellen dat het gaat om een proces waarin we samen met anderen kunnen leren een vrije wil te ontwikkelen en te versterken. Een vrije wil houdt volgens mij in dat een persoon, in dit geval een leerling, vrij is om dat te willen waarvoor hij of zij goede redenen heeft. Een vrije wil is dan precies wat ik zelf wil, deze past bij wie ik ben, bij hoe mijn wereld in elkaar zit, bij hoe ik de wereld waarin ik leef ervaar. ‘Vrije wil’ is geen eenduidige notie: er zijn meerdere begrippen van vrije wil en geen daarvan kan er zonder nader onderzoek en toelichting aanspraak op maken de meeste natuurlijke  en/of juiste te zijn. ‘Het valt niet op een hersenscan te lokaliseren of te meten’ is dan ook geen doorslaggevend argument voor het ontkennen van een vrije wil.

Wanneer we vrije wil omschrijven zoals gebruikelijk is in de humanistische traditie, kunnen we bevestigen dat een jongere een vrije wil zou kunnen ontwikkelen Waarom zou het van belang zijn samen met jongeren in het onderwijs te werken aan het ontwikkelen en versterken van een vrije wil? Vanuit een moreel perspectief gezien is het noodzakelijk jongeren voor te bereiden op een plek in de samenleving waarin zij verantwoordelijkheid kunnen en willen accepteren. En samen naar antwoorden zoeken voor de uitdagingen die hen te wachten staan.

Subjectvorming laat zich niet toetsen in uniforme testen die door centrale instituten als bijvoorbeeld Cito zijn ontworpen. Verplichte gelijktijdige deelname aan dergelijke toetsen en examens door groepen jeugdigen staat haaks op de ontwikkeling van de individuele jongere tot kritisch en creatief wereldburger.'

Jan Willem Breuk is drs. culturele antropologie, de niet-Westerse sociologie aan de Universiteit van Amsterdam. Hij geeft onder meer les binnen het HVO (Humanistisch Vormings Onderwijs). Literatuur:

• P.Bieri: ‘Het handwerk van de vrijheid’ - Wereldbibliotheek Amsterdam (2009)


• G.Biesta: ‘Goed onderwijs en de cultuur van het meten’ - Boom/Lemma Den Haag (2012)


• M.Slors: ‘Dat had je gedacht’ - Uitgeverij Boom Amsterdam (2012)