Leider Zijn: 'Het begint met de waartoe-vraag. Niets in ons onderwijs is in zichzelf wenselijk'

26 september 2014

Op woensdag 24 september kwam een groot aantal leiders uit het onderwijs (schoolleiders en bestuurders) in Driebergen samen om zich te buigen over hun eigen 'Leider zijn': Wie ben je? Waar sta je voor? Natasja de Kroon doet verhaal van een inspirerende conferentiedag en laat daarin vooral het begrip verantwoordelijkheid nog eens resoneren. Haar blog: 'Het begint met de waartoe-vraag en vervolgens draait het om verantwoordelijkheid, liefde en moed.'

De dag werd ingeleid door hoogleraar Gert Biesta, die een onderwijstheoretisch en pedagogisch kader neerzette. In zijn keynote maakt hij duidelijk dat onderwijsbetrokkenen zich moet bezinnen op de waartoe-vraag. En dat geldt bovenal voor de leiders in het onderwijs. Het gaat er niet om dat kinderen leren..., het gaat erom dat ze iets leren, dat ze het met een bepaald oogmerk leren en dat ze het van iemand leren. Inhoud, doel en relatie. Als je niet weet wat je wilt bereiken met jouw onderwijs, kun je niet beslissen over inhoud of vorm.

Ons huidige onderwijs is (te veel) gericht op kwalificatie, op het behalen van kennis en vaardigheden. Maat dit is slechts een van de drie dimensies van onderwijs, ziet Biesta. Onderwijs richt zich ook altijd op socialisatie (het overbrengen van tradities en praktijken) en subjectivering (op de persoon). Bij subjectivering gaat het er om wie je bent en vooral ook - zo meent Biesta - hoe je bent.

Ik probeer zijn woorden samen te vatten. 'Niet alles is op alle momenten mogelijk of belangrijk. En niets in ons onderwijs is in zichzelf wenselijk. De wenselijkheid van bijvoorbeeld de toename van het toepassen van technologie hangt af van het doel dat we willen bereiken. En aan de prijs die we bereid zijn te betalen voor de disbalans die er kan ontstaan? Biesta stelt dat de prijs die we nu aan het betalen zijn - door de nadruk op kwalificatie - oploopt. 'In het onderwijs moeten we ons bezighouden met de vraag wat het meest vormend is, en niet wat het meest effectief is. Goed leiderschap begint bij een oriëntatie op goed onderwijs. Om er vervolgens voor te zorgen dat goed onderwijs mogelijk wordt.'

En dan zegt Biesta iets wat mij echt aan het denken zet. Hij stelt dat we ons bij de oriëntatie op goed onderwijs moeten afvragen of dat wat gewenst wordt hetzelfde is als dat wat wenselijk is.

“Zijn onze individuele wensen ook wenselijk voor onze samenleving?” 

Is dat wat kinderen zeggen dat goed voor ze is ook gewenst voor hun leven als individu en met anderen? Biesta spreekt over een infantilisering van het onderwijs. En hij roept betrokkenen op om verantwoordelijkheid te nemen. Want juist daar wringt het. In de onderwijspraktijk zijn we te vaak druk met het voldoen aan eisen van anderen. Het is onze opdracht om een eigen visie op onderwijs te ontwikkelen.

If you stand for nothing
You will fall for everything

In de complexiteit van ons onderwijs is er geen 100%-causaal verband te leggen tussen een interventie en het effect ervan. Met onze interventies creëren we mogelijkheden, geen zekerheden. De uitkomst is altijd afhankelijk van verschillende factoren, juist omdat we met mensen werken. Ons onderwijs heeft leiders nodig die weten waar ze met onderwijs naartoe willen, daarvoor gaan staan en daarvoor de verantwoordelijkheid nemen.

Terwijl Gert Biesta het accent legde op de waartoe-vraag, begint Dolf van den Berg als tweede keynote-spreker bij de vraag: 'Wie ben je?' In zijn betoog laat hij zien dat ons onderwijs veel last heeft van 'smogverschijnselen', van zaken die ons afleiden van de vraag waar het echt om gaat. Als voorbeeld noemt hij de PISA-test en verwijst hierbij naar de kracht van de documentaire Alphabet. Smog - de gevolgen van alle regels, protocollen en bureaucratische controlemechanisme - zorgt ervoor dat we het uitzicht zijn kwijtgeraakt en ons niet meer richten op de vraag waartoe. Ze belemmeren ons het zicht op de toekomst. Hij stelt een groot aantal interessante, basale vragen,  zoals: waarom toetsen we eigenlijk? Toetsen zeggen toch immers alleen iets over het verleden?

Smogverschijnselen gaan ten koste van onze vrijheid (om te handelen) en onze verantwoordelijkheid. Leiders in het onderwijs zouden de kans moeten krijgen om vanuit eigen kracht een bijdrage te leveren aan het “in de wereld komen” van kinderen. Van den Berg noemt geven en ontvangen een essentiële dynamiek van onderwijs. Onderwijs draait om geloof, hoop en liefde. En om vrijheid.

“Want de mens wordt meer zichzelf door zijn vermogen tot vrijheid. En vrijheid en engagement gaan wederkerig samen” (Heidegger)

Na deze prachtige verhalen in de ochtend schuif ik aan bij Ton van Rijn, oud-directur van Wittering in Rosmalen. Hij is een van de zeven mensen die een ervaringskring inleidt. Iedere kring draagt een waarde: waarachtigheid, verbondenheid, moed, authenticiteit, vertrouwen, integriteit en verantwoordelijkheid. Dat laatste thema brengt mij naar Ton.

Ik tref een bevlogen man. Een man die zijn verantwoordelijkheid heeft genomen en dat nog steeds doet. Na zijn pensioen - ruim een jaar terug - werkt hij nog steeds op volle kracht, wat hem betreft tot zijn 88e. Hij vertelt hoe hij als beginnend leerkracht van alles vond van wat zijn directeur deed. Waarop hij besloot om zijn verantwoordelijkheid te nemen en het zelf te gaan doen. In een tijd dat er nog niet zo iets bestond als een schoolleidersopleiding dook hij er vol in. Vanaf het begin had hij één zekerheid, de zekerheid dat elk kind ertoe doet. En dat maakt dat hij in zijn lange loopbaan altijd voor kinderen is gegaan.

Als schoolleider heb je invloed op heel veel mensen. Als je verantwoordelijkheid overdraagt, neemt de ander hem. Door te delegeren kun je als schoolleider de verantwoordelijkheid nemen op momenten dat het echt moet. In een goede leeromgeving - met duidelijke normen en waarden - kunnen kinderen zelf verantwoordelijkheid nemen. Op de Wittering heeft Ton ervaren dat zelfs vierjarigen dit kunnen.  En Ton stelt dat een school - en dus ook een schoolleider - veel meer ruimte heeft dan men soms denkt. De enige eis die de inspectie stelt, is dat je je kunt verantwoorden. Verantwoordelijkheid gaat over verantwoording af kunnen leggen, ook ten opzichte van jezelf.

En daarmee is de cirkel wat mij betreft rond. Leider zijn in het onderwijs gaat in de eerste plaats over een antwoord op de waartoe-vraag. Ik hoop dat deze dag heel veel schoolleiders heeft gesterkt. Om met hun team het gesprek aan te gaan en te staan voor goed onderwijs.

In zijn slotbeschouwing constateert Luc Stevens dat er een scherp contrast is tussen hoe wij ons onderwijs in willen richten en hoe het voor ons wordt ingericht door wetenschap en politiek. Het vergt moed om dat te veranderen. Maar als er iets is wat ik vandaag heb gezien en gevoeld is het dat: het draait om verantwoordelijkheid, liefde en moed.

Natasja de Kroon studeerde in 1995 af als orthopedagoog. In 2005 richtte ze haar eigen kindercentrum op, de Buitenkans in Heerenveen. In haar huidige werk als Happy Coach en Geluksvogel combineert Natasja haar liefde voor kinderen met haar passie voor onderwijs.

Foto's zijn van Bob Barten --> www.bobfoto.nl