In de ‘Pedagogische Canon’ vindt u een serie portretten van onderwijswetenschappers en -denkers, uit heden en verleden. Hun werk is van betekenis voor een beter verstaan van goede onderwijspraktijk. Via kernbegrippen, definities en eerder gepubliceerd werk trachten we de essentie te vatten. In deze aflevering Jan Amos Comenius (1592-1670), ook wel de grootste pedagoog uit de zeventiende eeuw genoemd. Hij zocht naar de samenhang van de dingen en ontleende zijn didactische principes aan de natuur. ‘De natuur maakt geen sprongen, maar ontwikkelt zich geleidelijk. Zo ook dient het onderwijs langs de weg van de geleidelijkheid plaats te vinden.'

Geert Bors schreef een verslag van zijn bezoek aan het Comenius-museum op 8 juli 2020, alwaar de tentoonstelling 'Reformpedagogiek op de schouders van Comenius' een week eerder was geopend. Hij draait tot 2 mei 2021. Lees hier.

Jan Amos Komenský (gelatiniseerd als Comenius) (Moravië, 1592 – Amsterdam, 1670) was een Moravische (huidig Tsjechië) theoloog, filosoof, hervormer, didacticus en pedagoog. Comenius pleitte voor onderwijs van iedereen, zowel voor jongens als meisjes en van alle standen. Hij schreef leerboeken en ontwierp nieuwe schoolsysteem voor Polen, Zweden en Hongaren. Hij werd ook wel de grootste pedagoog van de zeventiende eeuw genoemd.

‘Comenius was een welhaast universeel geleerde, die zich begaf op uiteenlopende terreinen als de theologie, filosofie, pedagogiek en de diplomatie. In al die vaardigheden had hij uiteindelijk een en hetzelfde doel voor ogen: het stimuleren van ‘de menselijkheid der mensheid’, zoals dr. H.E.S. Woldring, emeritus hoogleraar politieke filosofie van de VU, het formuleert in een handzame en toegankelijke inleiding in leven en werk van de man die als belangrijk erflater van de Europese beschaving mag worden beschouwd’, aldus Gert J. Peelen in de Volkskrant in 2015.

Korte biografie
Comenius was op zijn twaalfde al wees, maar werd opgevangen door een familielid en kon uiteindelijk theologie en filosofie studeren in Duitsland. Na zijn studies keerde Comenius terug naar Tsjechië en werd daar rector van een Latijnse school en later ook priester. In 1620 werd Comenius gedwongen rond te reizen, omdat protestanten al hun rechten verloren. Hij woonde na 8 acht jaar rondreizen achtereenvolgens in Polen, Zweden en Engeland.

De laatste veertien jaar van zijn leven woonde Comenius in Nederland, samen met zijn derde vrouw. Dat was na jaren reizen en meedenken over onderwijshervorming in onder andere Engeland, Zweden en Hongarije. In Amsterdam richtte Comenius een eigen school op, had hij een eigen drukkerij en schreef hij zijn belangrijkste boeken. Hij overleed in 1670 en ligt begraven in de Waalse kerk in Naarden (Peelen, Volkskrant, 2015).

Didactica magna
Comenius’ belangrijkste pedagogische werk is het boek Didactica magna (Grote onderwijsleer, ondertitel: Algemene kunst om aan allen alles te leren), waarin hij ingaat op hoe kinderen ‘alles’ kunnen leren en integreren. Het boek wordt tot op de dag van vandaag wordt gezien als een belangrijke mijlpaal in de didactiek en decennialang gebruikt is in het vreemdetalenonderwijs. Een ander bekend boek van zijn hand is Janua en Orbis pictus, een geïllustreerde kinderencyclopedie.

Didactica Magna was onder meer een groot werk, omdat er voor die tijd weinig op schrift stond over didactiek en Comenius juist het belang van een goede methode onderstreepte, zowel voor de leraar als voor de leerling. In de leerstof die hij aanreikte zat dus altijd methodische samenhang (Van Klinken, 2016). Het doel van het boek is – zoals de ondertitel al suggereert – dat iedereen alles kan leren. Hij wilde dus onderwijs voor iedereen: jong, oud, meisje, jongen, arm, rijk, uit de stad of van het platteland.

Pedagogiek
‘Comenius ontleent een aantal didactische principes aan de natuur’, schrijft Van Klinken (2016) in zijn canon over hem: ‘Zoals de natuur op de gepaste tijd let, zo moet men ook in het onderwijs niet te vroeg en niet te laat een onderwerp aan de orde stellen. De natuur maakt geen sprongen, maar ontwikkelt zich geleidelijk. Zo ook dient het onderwijs langs de weg van de geleidelijkheid plaats te vinden.'

Comenius ideeën komen voort uit een christelijke, humanistische levenbeschouwing. Hij geloofde dat kinderen van nature willen leren en belangstelling hebben voor kennis opdoen en leren. ‘De mensen moeten zoveel mogelijk hun wijsheid niet uit boeken putten, maar uit hemel en aarde, uit eiken en beuken, dat wil zeggen zij moeten de dingen zelf kennen en onderzoeken en niet alleen andermans waarnemingen daarover’, schrijft hij daarover in zijn Grote Onderwijsleer (1657). Het kind leert in Comenius’ ogen het best als de leerstof aansluit bij de wereld van het kind (Groenendijk; 1992; Woldering; 2014 in Van Klinken, 2016). In andere woorden: zijn pedagogiek volgde de natuur van het opgroeiende kind (Burgers, 2014). Daarbij onderscheidde hij ook verschillende stadia:

1. van de prenatale ontwikkeling,
2. van de prille kinderjaren,
3. van de knapenleeftijd,
4. van de puberteit,
5. van het jongelingschap,
6. van de volwassenheid,
7. van de hoge ouderdom,
8. van de dood.

‘Wijs worden is daarmee een opgave voor het hele leven geworden’, staat er als conclusie op de website van het Museum Mausoleum Comenius.

Wereldverbeteraar
‘Je kunt zijn ideeën echter niet los zien van zijn theologische visie van het pansofisme’, schrijft Van Klinken in zijn pedagogische canon (2016). ‘Het gaat Comenius om het begrijpen van de zin van de wereld en de samenhang in de wereld.’ Comenius probeerde grote wereldproblemen op te lossen middels pedagogisch en didactisch handelen. Andere denkers zoals Fröbel, Pestalozzi en Montessori zijn door hem geïnspireerd.

Bronnen

• Comenius, J. A. (1892). Groote Onderwijsleer. Tiel.
• Burgers, A. (2014, gewijzigd in 2016). Jan Amos Comenius (1592-1670). Didactief online. Geraadpleegd op 02-03-2018 https://didactiefonline.nl/artikel/jan-amos-comenius-1592-1670
• Klinken, Van, J.D. (2016) Johan Amos Comenius (1591-1670). Een pedagogische canon voor christelijke leraren. Geraadpleegd op 02-02-2018 via  https://www.driestar-educatief.nl/medialibrary/Driestar/Kennisontwikkeling/Lectoraat%20Christelijk%20leraarschap/Compendium/Comenius.pdf
• Peelen, G.J. (2015) Wereldverbeteraar Comenius – Inleiding in leven en werk van Comenius. De Volkskrant. Geraadpleegd op 02-02-2018 via: https://www.volkskrant.nl/boeken/wereldverbeteraar-comenius~a3917411/

NB. NIVOZ heeft niet de illusie met deze canonbijdrage volledig en compleet te zijn. Het is geschreven om de aandacht en interesse te prikkelen bij leraren, schoolleiders en andere geïnteresseerden. Voor sommige zal het gaan om een eerste kennismaking; voor anderen aanleiding zijn om zich verder te verdiepen. We verwijzen daarvoor naar andere bronnen, zoals onder meer naar het boek Grote pedagogen in klein bestek (SWP), de website van Expoo en het erfgoed van de Nederlandse Gedragswetenschappen (ADNG).