Inspiratie voor burgerschapsvorming en onderwijsopdracht komt uit…… Zweden!

1 juni 2016

In 1998 maakte Natasja de Kroon een studiereis naar Zweden. Op elke (voor)school die zij bezocht, vertelden docenten dat zij misschien wel het belangrijkste werk verrichten dat er bestond. Waarom? ‘Omdat hier, op school, het fundament voor onze democratie wordt gelegd,’ zeiden ze. ‘Hier leren kinderen hoe ze met elkaar omgaan en hoe ze in de wereld komen te staan.’ In het voorjaar van 2016 schoof Natasja aan bij docenten van het Werkman College in Groningen, voor een gesprek over burgerschapvorming, onderdeel van een scholendebatreeks.

Twintig jaar geleden is het alweer bijna. Maar die ervaring – en de reactie van de Zweedse docenten – vertel ik nog steeds als het gesprek bij gelegenheid over het waartoe van onderwijs gaat. Omdat ik er zelf ook écht in geloof. Dat wij met ons onderwijs het verschil kunnen maken. Op mijn eigen kindercentrum, de Buitenkans, heb ik gemerkt dat het echt werkt om met (jonge) kinderen te werken aan vriendschap en verbondenheid. Jezelf leren kennen, begrip krijgen voor elkaar en verdraagzaam zijn, is in mijn ervaring leerbaar.

In mijn dagelijks werk als Geluksvogel ervaar ik keer op keer wat er gebeurt als kinderen psycho-educatie krijgen over gevoelens, en elkaar en hun leerkracht beter leren kennen. Niet voor niets ben ik erg geïnteresseerd in het debat over burgerschapsvorming. Daarom schoof ik op maandagmiddag 30 mei aan bij docenten en andere werknemers op het Werkman College in Groningen. Deze bijeenkomst maakt deel uit van een ‘burgerschapstoer’ langs tien middelbare scholen, georganiseerd door de VPRO naar aanleiding van de documentaire Maatschappijleer.

Ter introductie van deze 2Doc wordt gesteld dat de overheid een steeds groter beroep doet op het onderwijs om maatschappelijke problemen, zoals radicalisering, tegen te gaan. De vraag is hoe de scholen hier nu mee omgaan en wat hun ideeën voor de toekomst zijn, zeker ten aanzien van burgerschapsvorming. In het gesprek wordt mij al snel duidelijk dat op het Werkman College veel aandacht is voor de omgang met elkaar. Het pedagogisch klimaat is goed en kenmerkt zich door tolerantie. Maar ook door duidelijkheid over wat er daarbij van kinderen wordt verwacht, namelijk respectvol gedrag. Hierop worden de scholieren door elke docent aangesproken. Het gevolg is dat docenten vaak complimenten krijgen als ze met hun leerlingen musea of andere gelegenheden bezoeken.

Lastiger wordt het als leerlingen later instromen. Zij moeten soms erg wennen aan de cultuur binnen de school. Er wordt veel ruimte gelaten aan elk individu, maar soms slaat dit door in het gevoel dat alles kan. Vaak komt dit goed, maar niet altijd. Niet elke leerling past bij de school en de school past niet bij iedere leerling.

Een docent geeft aan dat het Werkman College al 21 jaar bekend staat om de goede sfeer, ‘zonder dat we het er met elkaar over hebben.’ Maar er bestaan wel hele duidelijke beelden van. En – zo wordt mij duidelijk - er wordt flink gewerkt aan verbondenheid binnen de school. Een mooi voorbeeld hiervan zijn de peer mediators - leerlingen uit de vierde klas die een heel schooljaar lang verbonden zijn aan een eerste klas. Zij weten als geen ander hoe het is om nieuw op school te komen en tegen welke problemen je als brugklasser aan kunt lopen. Bovendien spreken zij eenzelfde taal. Bij ruzies en conflicten worden de peer mediators ingeschakeld. Zo wordt een conflict niet vanuit macht, maar vanuit gelijkwaardigheid opgelost.

Aan het eind van de derde klas kunnen kinderen solliciteren naar een rol als peer mediator. In de laatste schoolweken krijgen ze een training en op de laatste woensdag voor de vakantie vangen zij de aanstaande brugklassers op en begeleiden ze naar hun lokaal. Meteen aan het begin van het schooljaar gaan alle eersteklassers op kamp. Zo kunnen kinderen en docenten elkaar leren kennen, maar ook de peer mediators gaan mee. Zo zorgen voor een soort van inburgering in de cultuur van de school.

Gedeelde verantwoordelijkheid
Een belangrijke waarde op het Werkman College is gedeelde verantwoordelijkheid. Leerlingen en docenten werken samen aan een leuke schooltijd en het behalen van een diploma. In de omgang met leerlingen staat gelijkwaardigheid centraal. Docenten worden met jij en met hun voornaam aangesproken. Leerlingen hebben ook toegang tot de docentenkamer. In alles wordt uitgegaan van wederzijds respect en vertrouwen.

Tijdens het debat over burgerschapsvorming zijn docenten uit verschillende vakdisciplines aanwezig. Stuk voor stuk vertellen zij hoe maatschappelijke thema’s terugkeren in hun vak. Tijdens de taalvakken wordt er bijvoorbeeld naar het nieuws gekeken - en over actualiteiten gediscussieerd. De docente geeft aan dat de buitenwereld steeds harder binnenkomt, onder andere door social media. Hierdoor sijpelen maatschappelijke en politieke ontwikkelingen in elk vak door. Ze geeft aan dat ze graag meer training zou willen krijgen om dit soort gesprekken te kunnen begeleiden. Nu wordt er veel van docenten verwacht, zonder dat ze zich hier voor toegerust voelt. Ook de behoefte om als docent met elkaar te praten, om af te stemmen hoe je grote gebeurtenissen bespreekt in de klas, is groot.

Ook bij lichamelijke opvoeding speelt burgerschapsvorming een rol. De docent vertelt hoe de gymdocenten het accent vooral op de omgang met elkaar leggen. Leerlingen worden aangesproken op de wijze waarop ze met elkaars (on)mogelijkheden omgaan. Het gaat er niet alleen om hoe ver of hoog ze kunnen springen, maar ook en vooral om hun inzet, gedrag en sociale vaardigheden.

Een paar docenten geven aan dat het soms best lastig is om leerlingen te laten discussiëren vanuit (politieke of sociaal-maatschappelijke) standpunten. Vooral in Havo 4 laten de leerlingen zich niet makkelijk uit de tent lokken. Vaak overheersen politiek correcte standpunten. De vraag wordt gesteld of leerlingen met afwijkende meningen zich binnen de cultuur van deze school durven uit te spreken. Hier ligt een uitdaging voor docenten. Een docente vertelt hoe zij leerlingen uitlokt door iets van zichzelf te laten zien. Door zich kwetsbaar op te stellen, durven haar leerlingen ook meer te zeggen.

Als het Werkman College representatief is voor ons onderwijs, hebben scholen veel in huis als het gaat om burgerschapsvorming. Maar – stelt een van de docenten - scholen hoeven niet alle problemen in Nederland op te lossen. Wat scholen wel kunnen doen ligt vooral op het terrein van het begeleiden van groepsprocessen, want daarin is veel te leren. Daarnaast liggen er grote kansen in de kennismaking, in de ontmoeting. ‘Dus waarom gaan wij niet met leerlingen op bezoek bij een AZC, we gaan toch ook met ze naar het Binnenhof?’ stelt een docent tegen het einde van het debat voor. Er is in elk geval tijd nodig om burgerschapsvorming verder te integreren in hun onderwijspraktijk, bijvoorbeeld in de projecten. Maar ook in een vak zoals geschiedenis, wordt er aangegeven, waar de focus moet worden verlegd van eurocentrisch naar wereldgeschiedenis.

Om 16.30 uur stort ik mij in het drukke verkeer, terug naar Heerenveen. Links en rechts word ik ingehaald door automobilisten die de verkeersregels negeren. Het ergert me. Niet alleen omdat ik naar huis wil, maar ook en vooral omdat het niet strookt met het gemeenschapsgevoel dat ik zojuist ervaren heb. Ik merk dat ik onder de indruk ben geraakt van de wijze waarop deze school met dit thema omgaat. Zo’n school gun ik ieder kind!

Natasja de Kroon studeerde in 1995 af als orthopedagoog. In 2005 richtte ze haar eigen kindercentrum op, de Buitenkans in Heerenveen. In haar huidige werk als Happy Coach en Geluksvogel combineert Natasja haar liefde voor kinderen met haar passie voor onderwijs

Trailer Maatschappijleer

Scholentour en slotdebat

Op 16 mei 2016 – 20.55 uur op NPO2 – werd de documentaire Maatschappijleer uitgezonden door de VPRO. Vanaf 10 mei is 2Doc: Maatschappijleer al op tour langs middelbare scholen door het hele land waarbij docenten, schoolleiding en leerlingen naar aanleiding van de film met elkaar in debat gaan. Op woensdag 15 juni 2016 volgde het slotdebat in De Balie in Amsterdam waarbij afgevaardigden van de scholen, de politiek, beleidsmakers, docenten, leerlingen en de hoofdrolspelers uit de documentaire met elkaar in gesprek gaan over het begrip burgerschapsvorming en de vertaling daarvan naar de praktijk. Dit debat is hier terug te zien.

Wat is jouw verhaal bij burgerschapsvorming?

Via de politiek en via andere kanalen wordt het begrip Burgerschapsvorming en de urgentie ervan – ook voor onderwijs – steeds nadrukkelijker onder de aandacht gebracht. Maar waarover hebben we het dan? En waarover heb jij het dan? De documentaire biedt misschien enige input. Maar waarschijnlijk heb jij – als docent, leraar, schoolleider – je eigen beelden en verhalen erbij. We zijn vooral benieuwd naar die praktijkverhalen, dus van de mensen in het onderwijs of anderszins waarin ((goed) burgerschap of burgerschapsvorming zichtbaar wordt. Of misschien het begin ervan. Onze vraag is dus: in welke ervaring van jou, in welke lespraktijk, opvoedingssituatie zit de waarde van burgerschapsvorming opgesloten? En wat zie je jezelf dan doen? Heb je zo’n verhaal/moment, dan lezen we er graag over.

Deze blogs/verhalen (klein/groot) publiceren we vanaf de verschijning van de documentaire (16 mei) en gedurende de tien schooldebatten die worden gehouden.

Daan in het magazine #4 van hetkind

In het vierde magazine van NIVOZ/hetkind (mei 2016( over Grenzen in onderwijs en opvoeding – dat te bestellen is achter deze link – vindt u een vraaggesprek met Daan Faasen en zijn Schoolpraktijkdocent Riël van Gastel van het Theresialyceum in Tilburg. Het is een dialoog over de grenzen die mogelijk aan een opdracht tot burgerschapsvorming worden ervaren. Het magazine is een halfjaarlijkse uitgave, de verhalen en artikelen zijn bedoeld om het gesprek over goed onderwijs in scholen te stimuleren en te voeden.