'Hoe kweek je mensen die met elkaar te maken willen hebben?'

31 mei 2015

Een leerling die steeds kritiek krijgt, krijgt niet alleen een hekel aan de kritiekgever, de docent, maar ook aan het vak, de klas, de school en uiteindelijk aan zichzelf, stelt Jos Kessels in zijn zeer lezenswaardige boek Het Poëtische Argument. 'Om het omgekeerde proces in gang te zetten,  moet een leerling gesteund worden en bevestigd ondanks de fouten die hij maakt. Alleen zo kweek je mensen die iets met elkaar te maken willen hebben.' Die bevestiging en ondersteuning worden volgens auteur, filosoof en Socrates-kenner Kessels,  gediend door de dialoog. Dit is een boekbespreking van Wim van Werkhoven. 

Alle voorvallen en situaties in scholen, bedrijven en andere organisaties in zijn boek Het poëtisch argumentscharnieren rond de socratische dialoog. In het geval van de school, de dialoog als een reflectief of onderzoekend gesprek naar de intenties van de leraar en de leerling; naar hun overwegingen, hun twijfels, hun beslissingen, hun waarderingen. In een echte dialoog beschouwt de leraar de leerling als een weldenkend en welvoelend mens die verbaal en non-verbaal communiceert. De leraar, op zijn beurt, wordt door de leerling beschouwd als ondersteuner, begeleider, bron van troost en bron van informatie bij het leren.

Volgens Kessels is het vermogen tot dialoog in onze samenleving onderontwikkeld. De samenleving blijkt nauwelijks te kunnen voldoen aan de voorwaarden die nodig zijn om een dialoog aan te gaan:

'Om een dialoog tot stand te brengen moet je zelf luisteren en vragen stellen. Je moet je woede en verontwaardiging kunnen inhouden, je oordeel opschorten, ruimte maken voor opvattingen die je verwerpt, je zelfs ontspannen om ze te begrijpen (…). Een dialoog vergt tijd en rust, ruimte om na te denken en te zoeken naar zoiets verborgens als het poëtisch argument.' (p. 214)

De dialoog is het opbouwen van een relatie, waaraan beide gesprekspartners zin ontlenen. Dit houdt een zekere kwetsbaarheid in: om een betekenisvolle context voor alle betrokkenen te genereren, moeten de deelnemers werkelijk in het gesprek betrokken zijn. Een nastrevenswaardige gedachte, ook in het onderwijs: leraren en leerlingen als werkelijke gesprekspartners. Voor wie uitgedaagd wil worden na te denken over de vraag waar het in het persoonlijk leven in het algemeen en in het onderwijs in het bijzonder om gaat, is het boek van Kessels de moeite waard.

Het boek bestaat uit vijf delen. In het eerste deel brengt de auteur de begrippen uit de titel met elkaar in verband. Kessels, naast filosoof ook voorman van Het Nieuwe Trivium, een filosofisch scholingsinstituut voor organisaties, doet dit aan de hand van verwijzingen naar literatuur en praktijkvoorbeelden van concrete situaties in organisaties, dagelijkse gesprekken en voorkomende handelingsverlegenheid. Het poëtisch argument wordt uitgelegd als een complex van samenhangende rationele en gevoelsmatige redenen, als het bijeenbrengen van beeldende, verbeeldende, dichterlijke, esthetische, creërende wensen, fantasieën en dromen. Wat zou het voor de inzet en resultaten van een organisatie als een school betekenen als de staf onderling en met de leerlingen zou werken vanuit vragen als: wie ben je? Wat denk en voel je? Wat doe je? Wat wil je? Wat zou je anders willen doen? En: waarom doe je dat dan niet?

Socrates daagde zijn gesprekspartners uit om zichzelf dergelijke vragen te stellen en er steeds scherpere antwoorden op te formuleren. Hij wilde op deze manier de ander de gelegenheid geven na te denken over het waarom van zijn strevingen naar het goede leven. Ieder mens denkt altijd dat wat hij doet, goed is: ‘dat al je handelen voortkomt uit de overtuiging dat in déze situatie dit doen het beste voor je is (p.12).’ Feitelijk is dat in veel gevallen onjuist.

Denken en doen, theorie en praktijk, sluiten dikwijls niet op elkaar aan. Hoe komt dat, wat is verborgen, wat is over het hoofd gezien? Wat is de rol van gevoelens van wraak, verdriet, angst, schaamte, schuld en (leed)vermaak? Wanneer er in een gesprek de ruimte bestaat om dergelijke zaken aan de orde te stellen en de gesprekspartners zijn werkelijk geïnteresseerd in de dialoog en elkaar, dan is er een diep gevoel van gemeenschapszin. En de mogelijkheid verder te komen.

In het tweede deel presenteert Kessels twee beschrijvingen van socratische gesprekken, één met organisatieadviseurs en één met locatiedirecteuren van een bank. In beide gesprekken gaat er om een concreet thema dat een deelnemer inbrengt. Kessels beschrijft hoe het probleem bij de deelnemers door vragen en antwoorden allerlei verschillende betekenissen en interpretaties oproept. Duidelijk wordt hoe moeilijk een socratisch gesprek is voor alle deelnemers. Het is immers zaak dat de gesprekspartners met inachtneming van alle gedachten en gevoelens een verbeeldende ruimte creëren. Maar die situatie komt niet altijd tot stand en dan valt het gesprek ‘dood’. Wat dan resteert is weinig meer dan een inhoudsloos praatje. Lukt het wel, dan zijn de gesprekspartners op dat moment waarlijk filosoof en kunstenaar. Er ontstaat een andere optiek, een andere taal, een nieuw veld van mogelijkheden.

Daarna, in deel drie, gaat de auteur een socratische dialoog met zichzelf aan. Hij stelt zich de vraag: 'En jij, wat gaat jou aan het hart? Wil je dat in je boek openbaren?' Dat roept onmiddellijk vragen op zoals: LEES VERDER

Jos Kessels is spreker geweest op de onderwijsavonden van het NIVOZ i.s.m. met hetkind vanuit het thema: “Denken helpt niet om te veranderen, je moet geraakt worden”.