Hester over Max van Manen: 'Dit gaat over wezenlijk verstaan, voorbij dat eeuwige "Is het meetbaar?"'

10 juni 2015

Ogen. De starende ogen van een stil kleutermeisje. Ogen die vragen. Ogen die priemen. Ogen die een pedagogisch appèl doen op jou als leerkracht. Met de aanraking die ontstaat in oogcontact begon Max van Manen zijn masterclass 'Fenomenologie en pedagogiek' in Driebergen op 4 juni. Hester IJsseling, filosoof, onderwijsauteur en leerkracht in Amsterdam, overdenkt de wederopstanding en de waarde van een fenomenologische benadering van onderwijs. 'Fenomenologie leidt niet tot cijfers en grafieken, maar tot een wezenlijk verstaan van wat er in het onderwijs nu eigenlijk gebeurt. Van waar het om draait.'

Fenomenologie, wat is dat? Weer iets nieuws? Nee, gek genoeg is het iets ouds. Iets dat de afgelopen decennia zelfs helemaal vergeten lijkt in het onderwijs. Op de Pabo - die ik in 2002 afrondde - heb ik er hoegenaamd niets over gehoord. Maar heel langzaam lijkt er weer iets van in de collectieve herinnering op te doemen, mede dankzij de inspanningen van Luc Stevens en het NIVOZ.

In mijn vorige leven als filosoof heb ik er wel veel mee te maken gehad, maar dit is toch wel iets anders. Het hangt wel samen met de filosofie van Husserl en Heidegger, maar het is er een heel praktische vertaling van, waardoor die filosofie toepasbaar wordt op de beroepspraktijk, niet alleen in het onderwijs maar bijvoorbeeld ook in de zorg. Ooit was er zoiets als de Utrechtse School, die de fenomenologische benadering propageerde. Nu lijkt er op universitair niveau geen plaats meer te zijn voor iets dergelijks.

Waar de overheid een uitgesproken voorkeur lijkt te hebben voor een empirisch-analytische benadering (waarbij het analyseren van harde cijfers centraal staat), is de fenomenologie een geesteswetenschappelijke benadering, waarin het beschrijven en interpreteren van doorleefde ervaringen het uitgangspunt voor onderzoek vormt.

Iedereen die gebukt gaat onder de aanhoudende vraag ‘Maar is het meetbaar?’ moet nu op het puntje van zijn stoel zitten. Want de fenomenologische benadering laat zien dat die vraag niet de enige vraag is die je kunt stellen in het onderwijs, maar dat een andere vraag denkbaar en verdedigbaar en mogelijk zelfs passender is. Een vraag die in het geheel niet leidt tot cijfers en grafieken, maar tot een wezenlijk verstaan van wat er in het onderwijs nu eigenlijk gebeurt en waar het om draait.

Dat is de fenomenologische vraag naar de ervaring. Het is een manier van de dingen bevragen die een heel andere manier van spreken en denken over onderwijs mogelijk maakt dan de cijfermatige manier. En bovendien is het een benaderingswijze die - en dat is geen onbelangrijk detail - een robuuste onderbouwing kan leveren voor een onderwijsopvatting zoals die op veel scholen gedragen wordt.

Fenomenologie heeft te maken met heel precies en aandachtig de ervaring van iets te beschrijven en die beschrijving steeds verder te verdichten, en zo heel dicht bij de dingen te komen zoals ze aan ons verschijnen, om langs die weg de omgang met de dingen te verdiepen.

Zo vertelde Max van Manen afgelopen week bij het NIVOZ over de fenomenologie van het oogcontact. Wat is precies de ervaring van oogcontact, wat betekent oogcontact precies, wat zit daar allemaal aan vast, wat wil ons dat zeggen? En vooral: in de relatie tussen leraar en leerling? En wat kunnen de literatuur, de dichtkunst en de schilderkunst ons leren over oogcontact?

Of bijvoorbeeld, wat betekent het voor een kind om bij de naam genoemd te worden, of juist steeds met de naam van zijn broer of zus, of dat de leraar steeds je naam vergeet, of verbastert? En wat betekent het als je die naam steeds enkel maar hoort als een snauw - wat bij kinderen met gedragsproblemen nogal eens voorkomt - of als een liefkozing? Lees verder...

Hester Ijsseling is sinds mei 2017 verbonden aan de pabo van de Thomas More Hogeschool te Rotterdam. Daar heb ik de leiding over het project ‘Professionaliseren met hart en ziel, samen leren en samenleven in een wereldstad’. 

Ze was aanwezig bij een masterclass van de Nederlands-Canadese hoogleraar Max van Manen over pedagogische tact en de fenomenologisch verkenning van dat begrip, op 4 juni jl. bij het NIVOZ in Driebergen. Hester schreef deze overdenking naar aanleiding van die masterclass.