Geert Kelchtermans: 'Wie de leraar wil begrijpen luistert naar zijn verhaal'

28 mei 2017

In de 'Pedagogische Canon’ vindt u een serie portretten van onderwijswetenschappers en -denkers, uit heden en verleden. Hun werk is van betekenis voor een beter verstaan van goede onderwijspraktijk. Via kernbegrippen, definities en eerder gepubliceerd werk trachten we de essentie te vatten.  In deze aflevering Geert Kelchtermans, thans hoogleraar aan de Katholieke Universiteit Leuven en aldaar directeur van het Leuvens Universitair Centrum voor Onderwijsgerichte Nascholing (LUCON). 'Wie de leraar wil begrijpen luistert naar zijn verhaal.'

Het is de eenheid van zijn persoonlijke en professionele biografie die bepaalt wie de leraar is en hoe hij optreedt. In het leraarschap kan het ‘wie’ eigenlijk niet zinvol worden gescheiden van het ‘hoe’ en ‘wat’.
De professionele biografie of het loopbaanverhaal vormt een krachtige insteek om zicht te krijgen op de kennisbasis van (toekomstige) leraren. Niet zozeer de historische of biografische feiten, maar de wijze waarop die feiten en ervaringen door de betrokkene geïnterpreteerd zijn en betekenis gekregen hebben zijn daarin van belang. Het handelen en denken van leraren in het heden wordt immers in belangrijke mate bepaald door ervaringen uit het verleden en verwachtingen over de toekomst. Ervaringen krijgen betekenis tegen de biografische achtergrond.

Deze betekenisverlening vindt vaak plaats in het vertellen van verhalen. De ervaringen worden daarin interpretatief gereconstrueerd tot betekenisvolle gehelen. ‘Verhalend vertellen’ betekent altijd een ervaring zowel beschrijven als expliciet waarderen/evalueren. Het verhaal vertelt waar en wanneer iets gebeurde.

Zelfverstaan en subjectieve theorie
Kelchtermans heeft de loopbaanverhalen van leraren als uitgangspunt genomen om hun denken en handelen te begrijpen. Dat onderzoek leert dat leraren gedurende hun loopbaan een persoonlijk interpretatiekader ontwikkelen, een geheel van cognities dat fungeert als een bril waardoor ze hun beroepssituatie waarnemen, er betekenis aan geven en erin handelen.

Dit interpretatiekader onderscheidt twee, onderling nauw samenhangende, domeinen:

• Het professioneel zelfverstaan
• De subjectieve onderwijstheorie 

Het professionele zelfverstaan verwijst naar het geheel van opvattingen die men over zichzelf heeft als leerkracht. Daarin onderscheidt Kelchtermans vijf componenten:

–        De beschrijving van het eigen zelfbeeld
–        Een subjectieve evaluatie van het eigen functioneren
–        De belangrijkste motiverende factoren voor haar beroepsuitoefening
–        De eigen taakopvatting: wat moet ik doen en waarom dat?
–        Verwachtingen over haar toekomstperspectief

De subjectieve onderwijstheorie is een persoonlijk geheel van kennis en opvattingen over onderwijzen.
Het gaat hierin over vragen als: Hoe moet ik het doen en Waarom zo?

Het zelfverstaan als leraar krijgt slechts betekenis in het perspectief van haar handelen en dus van de waardegebonden keuzes die zij maakt. Het gaat hier niet om een neutrale statement, maar om morele keuzes en daarmee ook emotionele betrokkenheid. Daardoor krijgen de verhalen impliciet altijd ook het karakter van een verantwoording waarbij men erkenning zoekt. Hier introduceert Kelchtermans het begrip – kwetsbaarheid-  van het leraarschap.

Kwetsbaarheid
Door de verstrengeling van zelf, kennis, het gecontextualiseerde en het dynamische  karakter hiervan is de ‘professionele know  how’ van leraren nooit een onbetwiste, technische onderbouwing om de dagelijkse acties en keuzes te legitimeren. De ‘kennis’ is immers nooit louter technisch, maar houdt onvermijdelijk keuzes met morele consequenties in. Opvoeding en onderwijs gaan immers altijd over een relatie tussen mensen en pedagogisch handelen impliceert altijd een moment van oordeel dat nooit louter technisch of instrumenteel kan zijn. In elk oordeelsmoment is impliciet de vraag aanwezig: Doe ik hiermee recht aan de educatieve behoefte van de lerende  die aan mijn zorg is toevertrouwd? De gemaakte keuzes kunnen altijd betwist worden. In die zin wordt leraarschap gekenmerkt door kwetsbaarheid: er is geen onbetwistbare, wetenschappelijke verantwoordingsgrond.

Onderwijs is niet iets wat men doet of realiseert, maar wat in belangrijke mate gebeurt of plaatsvindt. De leraar heeft niet in de hand óf de lerende leert en wat de lerende leert. Ook deze dimensie van passiviteit draagt bij tot de kwetsbaarheid van het leraarschap.

Kwetsbaarheid is een structureel kenmerk van een pedagogische relatie: daar is geen ontkomen aan. Zij is tegelijk een voorwaarde om het pedagogische plaats te laten vinden in de relatie tussen kind en leraar. Die relatie is niet helemaal voorspelbaar, inzichtelijk of stuurbaar en vraagt om ethisch en kwetsbaar engagement. Wanneer dit gebeurt ervaart de leraar dat zij daadwerkelijk een verschil maakt in het leven van zijn leerling. Die kwetsbaarheid moet erkend en gekoesterd worden.

Reflectie en onderzoek
Kelchtermans trekt de conclusie dat professioneel leraarschap voortdurend brede reflectie vraagt om het persoonlijk interpretatiekader te bevragen en verder te ontwikkelen. Het gaat daarbij niet alleen om de technische dimensie, maar, in navolging van Andy Hargreaves , ook om de morele, emotionele en politieke dimensies in het leraarschap.

De morele dimensie in het onderwijzend handelen betreft  beslissingen en keuzes, die leraren voortdurend maken. Daarbij handelt het om de fundamentele vraag  recht te doen aan de behoeften van medemensen, om te kiezen tussen bepaalde waarden en normen. Goed leraarschap veronderstelt het vermogen om adequaat te oordelen. Het gaat hier om het concrete doen en laten waaruit de persoonlijke keuze voor bepaalde waarden en normen blijkt.

Onderwijskwesties die op het eerste gezicht van morele aard lijken, verbergen ook vaak vragen over de politieke dimensie, waaronder machtsprocessen en professionele belangen.  Het gaat dan om vragen als: ‘Wie wordt er beter van wat ik doe of laat; wie heeft er belang bij; wie bepaalt het wat en waarom  van mijn handelen als leerkracht’? Door hier gevoel voor te ontwikkelen, verwerven leraren tevens effectieve strategieën en tactieken om met de micropolitieke werkelijkheid om te gaan.

De emotionele dimensie in het beroep van leraar betreft het steeds in relatie zijn met anderen. Dit eist een vorm van moreel engagement  en dus emotionele niet-onverschilligheid.

Kritische reflectie
Reflectie dient niet alleen breed, maar ook diep te gaan wil ze bijdragen aan professionele ontwikkeling. Het moet gaan over het persoonlijk interpretatiekader. M.a.w. de professionele ontwikkeling van leraren dient niet alleen te resulteren in een effectiever pedagogisch-didactisch handelen, maar ook in een grotere geldigheid van kennis en opvattingen in het persoonlijke interpretatiekader en op het expliciteren en toetsen van die kennis en opvattingen. Dan groeit reflectie uit tot kritische zelfreflectie, waarin leraren de gelegenheid geboden wordt om opvattingen te herzien, te verfijnen en uit te breiden. Reflectie is effectiever indien minstens twee mensen deelnemen, waarbij de een door de vragen van de ander tot die kritische zelfreflectie wordt uitgenodigd.

Meer weten?

Als onderdeel van het ontwikkeltraject ‘Pedagogische Tact’ van NIVOZ heeft Geert Kelchtermans eerder een lezing verzorgd met als thema: ‘Verhalende reflecties over goed leraarschap’. Bron: Stevens L.(Red) (2008) Nivoz-reeks deel 1, pag. 13- 23, Antwerpen Garant
 

NB. NIVOZ heeft niet de illusie met deze canonbijdrage volledig en compleet te zijn. Het is geschreven om de aandacht en interesse te prikkelen bij leraren, schoolleiders en andere geïnteresseerden. Voor sommige zal het gaan om een eerste kennismaking; voor anderen aanleiding zijn om zich verder te verdiepen. We verwijzen daarvoor naar andere bronnen, zoals onder meer naar het boek Grote pedagogen in klein bestek (SWP), de website van Expoo en het erfgoed van de Nederlandse Gedragswetenschappen (ADNG). 

 
•