'Filosoferen doet zich bij kinderen als iets vanzelfsprekends voor, wat later lijkt te verdwijnen'

24 augustus 2015

'Veel kinderen verliezen op school hun natuurlijke wijsgerige nieuwsgierigheid – en dat terwijl filosofie, met zijn combinatie van creatief én analytisch denken, je ontwikkeling op zoveel terreinen stimuleert', stelt de Nederlandse filosofiedocent Berrie Heesen. Wat doet filosofieonderwijs met jonge kinderen? Met die vraag maakte het VPRO-programma Noorderlicht een reis langs scholen en onderwijzers in Amerika, Nederland en Duitsland. Een Duitse docente: 'Zo’n filosofieklas is meestal al snel een hechte club. Omdat je diep graaft en probeert elkaar echt te begrijpen. Dat blijkt een band te smeden.' 

Wat een briljant idee: stuur je leerlingen met een wegwerpcamera de stad in om in beeld te brengen wat ze mooi en lelijk vinden. En bespreek de volgende dag in de filosofieles het waarom van hun oordelen. In de Noorderlichtreportage De rede van het kind zien we leerlingen in de Duitse stad Rostock prullenbakken, straatmuzikanten en bloemenperkjes fotograferen.

“Mooie kleurcombinaties”, reflecteren twee meisjes. “Nou, dan staat er zo’n lelijke prullenbak en dan gooien ze hun troep er nóg naast. Da’s helemáál smerig”, stellen een paar jongens. Het koddigst zijn de drie leerlingen die zich in een fastfoodrestaurant rond een hamburger scharen en likkebaardend hun object van schoonheid op de gevoelige plaat vastleggen.

Oost-Duitse school: 'Maatschappelijke waarden bestendigen via filosofie'
De echte verdieping komt de volgende dag, wanneer een meisje vindt dat een straatmuzikant “immer so eine schöne Musik macht”, terwijl een jongen in dezelfde accordeonist vooral iemand ziet die de mogelijkheid niet heeft zijn geld op een “gewone manier” te verdienen. Je ziet de kinderen luisteren, denken, alternatieven overwegen. De juf heeft een grote rol, maar op de achtergrond, als mediator die af en toe een verdiepende vraag inbrengt. Als een jongen een dakloze niets meer dan een nutteloze dronkelap vindt die een smet is op de mooie stad, ontrafelt de klas ragfijn de analyse van de jongen. “Waardevrij onderwijs bestaat niet”, reflecteert filosofiedocente Silke Pfeiffer later. “Maar laat de waarde van dit onderwijs dan liggen in zelfstandig leren denken.”

In de Duitse deelstaat Mecklenburg-Vorpommern, waar deze school ligt, is filosofie een officieel onderdeel van het onderwijs. Het is waarschijnlijk niet geheel toevallig dat deze streek in voormalig Oost-Duitsland ligt: filosofie biedt hier een alternatief voor godsdienstonderwijs en is een manier om democratische waarden te bestendigen. De juf ziet dat filosofie leraar en leerlingen dichter bij elkaar brengt: “Zo’n filosofieklas meestal al snel een hechte club. Omdat je diep graaft en probeert elkaar echt te begrijpen. Dat blijkt een band te smeden.” Motivatieproblemen kent haar groep niet. “Je hoort vaak klagen dat kinderen een passieve houding hebben: ‘Leraar, laat me maar iets zien’. Maar niet in de filosofieles.”

Filosoof Gareth Matthews: 'Vanzelfsprekende filosofische interesse verdwijnt vaak op school' 
Mecklenburg-Vorpommern mag haar filosofieonderwijs stevig op de kaart hebben staan, het was in Amerika dat het fenomeen als eerste opkwam, al in de late jaren zestig. De filosoof Gareth Matthews: “Filosoferen doet zich bij kinderen als iets vanzelfsprekends voor, wat later lijkt te verdwijnen. Wat lijkt te gebeuren is dat heel jonge kinderen interessante, filosofische opmerkingen maken en interessante vragen stellen. Volwassenen vinden dat grappig of slim en stimuleren dat. Maar als ze naar school gaan, leren kinderen dat het om andere dingen draait. De filosofische vraagstelling wordt niet langer beloond.”

Kortom, veel kinderen verliezen op school hun natuurlijke wijsgerige nieuwsgierigheid – en dat terwijl filosofie, met zijn combinatie van creatief én analytisch denken, je ontwikkeling op zoveel terreinen stimuleert, stelt de Nederlandse filosofiedocent Berrie Heesen. Niet alleen zie je bij kinderen die filosofieonderwijs krijgen de resultaten van andere vakken ook verbeteren, maar minstens zo belangrijk is de persoonlijke ontwikkeling die de kinderen doormaken. Heesen: “Het ene kind zegt dat hij beter heeft leren omgaan met andere kinderen; een tweede dat hij zijn gedachten beter kan ordenen. Ook zijn er kinderen die over hun verlegenheid hebben leren heenkomen, die er meer zelfvertrouwen door gekregen hebben.”

Filosofieonderwijs en de principes van hetkind
Het streven naar zelfkennis en stimuleren van eigen verantwoordelijkheid, de leerling en leraar als gelijkwaardige partners in het leren, de verbondenheid van onderwijs en opvoeding, het bieden van een moreel kompas, de kritische reflectie op je samenleving – in vrijwel alles raken de voorbeelden uit deze documentaire aan de principes van hetkind. Het Socratische gesprek mag de methode zijn, de verbondenheid met je kinderen is het onderliggende pedagogische principe.

De VPRO maakte deze documentaire in 2000 – aan de vooravond van het decennium van 9/11, politieke moorden in Nederland en de financiële crisis. De vraag om kritische reflectie is alleen maar prangender geworden. En leren reflecteren begint op school. Nou ja, soms hoeft er natuurlijk helemaal niet gefilosofeerd te worden. Van de drie Duitse jongens in het fastfoodrestaurant leunt er eentje naar achteren, de hamburger stevig in beide handen: “Jongens, ik eet ‘m nu op, dan mogen jullie erover kletsen.”

Geert Bors, redacteur hetkind

De Rede van het kind. Regie: Jan Diederen, Noorderlicht, VPRO 2000.