Een eigentijds leiderschapsprofiel: 'Weten hoe je een beweging van onderop kan stimuleren'

18 mei 2015

Verbetering van het onderwijs vraagt in deze tijd een gezamenlijke aanpak van professionals op de werkvloer. Op scholen in Nederland vindt dat in toenemende mate plaats. Maar dat gaat niet vanzelf. Er is een bepaald type leiderschap van bovenaf nodig om dit proces van onderop tot stand te laten komen. Het vergt 'Leiden met Lef en Liefde' schrijft Ferd van den Eerenbeemt in een handzaam boekje. Wat bedoelt hij  daarmee. De auteur put uit zijn eigen ervaringen op vele scholen. Als illustratie dient een casus waarin vijftien scholen in Amsterdam een leerproces doormaken. Dit is een passage uit zijn boek.

Er is een wonderlijke situatie ontstaan. Er is veel kritiek op leiders en tegelijkertijd is er een grote behoefte aan nieuwe leiders. Het oude leiderschapsmodel van de sterke man die orde op zaken gaat stellen, is ter ziele. Het zal nog wel eens van nut zijn in bepaalde situaties, maar het heeft echt zijn langste tijd gehad. Er is een roep om menselijk leiderschap, waarbij de leider een gelijke is in waardigheid en een ongelijke wat betreft specifieke eigenschappen. Om op een gezaghebbende manier die specifieke eigenschappen te mogen benutten, is het juist zo belangrijk dat er een leider VAN de mensen is die tussen hen in staat of kan staan.

Strikt genomen is het begrip leiderschap ook steeds meer een situationeel begrip aan het worden. Jelle Dijkstra en Paul-Peter Feld schrijven over gedeeld leiderschap:

“Nieuwe vormen van organiseren en samenwerken vragen om een nieuw soort leiderschap. De figuur van de formele leider, meestal de manager, zal plaats maken voor een leiderschapsproces. Leiderschap is het resultaat van co-creatie. Door leiderschap te delen wordt de kwaliteit daarvan beter en zullen de resultaten ook op een hoger niveau komen te liggen” (2012).

Er zijn veel signalen waaruit blijkt dat deze ontwikkeling zich aan het voltrekken is, maar er is nog een lange weg te gaan, ook in het onderwijs. Voorlopig zal het merendeel van de schoolbesturen een herkenbaar ouderwets instituut blijven met een strakke verantwoordingsplicht. Maar het traditionele management zal afnemen. De beweging van onderop is onmiskenbaar. Het PO is al vrij plat, maar in de VO-sector is er vaak nog te veel management. Het mbo zit er naar mijn idee tussenin. Het management zal niet alleen afnemen, maar het leiderschap zal gaan opschuiven naar een nieuwe rol; een rol waarin beweging van onderop gestimuleerd wordt en eigenaarschap van onderwijs weer veel meer bij de leraar komt te liggen. Dat is een goede en noodzakelijke ontwikkeling.

Een van de directeuren over de bestuurder:
“Het lichaam is stevig, gezond, ontspannen. Het hoeft geen indruk te maken. De blik is open. De stem klinkt aangenaam. De taal is gewoon, eenvoudig, helder. Het heeft geen overredingskracht nodig. Geen ingewikkeld vocabulaire. De gevoelens zijn oprecht, de humor gevat…veiligheid is voor mij ook een voorwaarde.”

Dit laatste deel van mijn boek gaat over een profiel van een leider die past in deze tijd en weet hoe hij of zij een beweging van onderop kan stimuleren. Dat vraagt menselijkheid, aandacht en warmte aan de ene kant en duidelijkheid over het sturen op gedeelde waarden en het waarom van de organisatie aan de andere kant. Met andere woorden, het vraagt een Leider met Lef en Liefde.

In dit laatste stuk breng ik de inzichten uit de voorgaande hoofdstukken bij elkaar en maak ik een profiel van een Leider met Lef en Liefde. Zoals zo vaak gezegd, ook de volmaakte leider bestaat niet, maar dat is dan ook meteen de preambule van dit deel: de volmaakte leider weet als de beste dat hij niet volmaakt is. Ik heb zo nu en dan nieuwe woorden gezocht om te benadrukken dat het om het leiderschap gaat in een nieuw tijdperk, waarbij de oude woorden niet meer passen.

Eén van de directeuren:
“Zij heeft met haar enthousiasme, elan, persoonlijkheid en kennis op een positieve manier huis gehouden. Korte metten gemaakt met demonen uit het verleden en onze blikken gericht op de toekomst door visieontwikkelingen op diverse zaken in onze scholen. Haar humor en gevatheid vind ik een grote waardevolle toevoeging in haar aanpak”.

Een hoopbrenger
Hoop is een emotie die, zeker bij scholen in een moeilijke situatie, erg belangrijk is. Een Leider met Lef en Liefde is een boodschapper van hoop en weet mensen mee te nemen in het geloof dat dingen beter kunnen worden. Hij gaat niet in de eerste plaats om met functionarissen, maar met mensen die ook in hun werk gelukkig willen zijn. Die mensen willen zich ‘verbonden’ weten en willen ‘van betekenis zijn’. Dat zijn de grote geluksbrengers (Seligman, 2013).
Mensen in een organisatie hebben tekenen nodig dat het wel degelijk beter kan worden en dat de cynicus (in henzelf) ongelijk krijgt. Ze willen merken dat ze progressie maken. Vooruitgang versterkt het optimisme, het geloof in eigen kunnen en daarmee de bevestiging dat dingen ten goede zullen keren. Ze projecteren zichzelf in de toekomst en dat versterkt de actiebereidheid om dingen anders te doen.

Eén van de directeuren over de veranderende situatie in de Stichting:
“Nu ben ik persoonlijk in een fase beland waarin ik voel dat ik het ergste gehad heb en begin te geloven dat het allemaal beter wordt.”

De leider is in veel organisaties nog steeds een boegbeeld voor die hoop. De arm van een leider, zeker een leider van een grote organisatie, reikt niet zo ver dat het direct merkbaar is in de verre uithoeken van een organisatie. En toch, de casus van STWT (Stichting Openbaar Basisonderwijs Westelijke Tuinsteden in Amsterdam) laat zien dat het kan. De bestuurder komt naar de scholen als er wat speelt. Ze gaat naast de medewerkers staan en voert het gesprek, ook of juist als het om lastige zaken gaat. Ze heeft kennis van zaken over wat er speelt in de klassen. Zij blijkt een brenger van hoop. Zij is een verspreider van een growth mindset. Dat straalt af op de andere leiders in de organisatie. Mensen met fixed mindset krijgen geleidelijk steeds meer bewijslast van hun ongelijk.

Eén van de directeuren over de bestuurder:
“Waarden worden door haar voorgeleefd. Ze staan als een huis, klinken als een klok, staan nooit ter discussie… Zij is verantwoordelijk voor STWT. Dat zie je, dat hoor je, dat voel je. Zij is zichtbaar, aanspreekbaar, beschikbaar. Altijd en overal. 24/7. En dat is geen zware last…dat kan ook luchtig en ontspannen. Samen werken binnen STWT. STWT is niet van haar. Zij is STWT niet. STWT maken we samen! Iedereen telt, ieders stem doet ertoe, het zijn de verschillende kwaliteiten die het geheel maken. Zonder elkaar stellen we niets voor. Alles wat we doen, wordt vanuit samenwerking gecreëerd”.

Een authentiek waardengedreven mens
Om een Leider met Lef en Liefde te zijn is het belangrijk om mensgericht te zijn vanuit je authentieke zijn. Het valt me steeds weer op hoeveel kracht er uitgaat van iemand die gewoon zichzelf is. Bij een authentiek persoon in deze context zijn waarden als eerlijkheid, echtheid, integriteit en nederigheid (humilitas) bijzonder belangrijk.

De Leider met Lef en Liefde bouwt een vertrouwensrelatie op met mensen in de organisatie, op alle organisatieniveaus waarvoor hij klaar staat als dat nodig is. Hij dient het ‘waarom’ van de organisatie en de mensen die zich daarvoor inspannen. Hij is met andere woorden oprecht geïnteresseerd in andere mensen, in hun zijn en in
hun welzijn. En hij is daarmee ook een moreel leider en spreekt mensen aan als ze afdwalen van dat waarom. Hij draagt deze waarden op een consistente manier uit. Dat maakt hem betrouwbaar en geloofwaardig; hij is een authentiek waardengedreven mens en kan van daaruit lef en liefde tonen.

Eén van de directeuren over de bestuurder:
“Persoonlijk heb ik veel ondersteuning ondervonden in een situatie die speelde op mijn school. Zij mailt en belt persoonlijk, maakt tijd vrij, laat weten dat ze meedenkt en is er ook op de momenten dat ik aangeef dat ik haar bijvoorbeeld in de school zou willen zien.”

Een fundamentbouwer
Hoop en waardengedreven onderwijs hebben een fundament nodig. Schoolorganisaties waar veel ontbreekt in de basisvoorzieningen, lopen hier voortdurende tegenaan. Dat kan betekenen dat er andere of moeilijke keuzen gemaakt moeten worden met geld, dat verschilt per situatie. Maar een Leider met Lef en Liefde in een grotere schoolorganisatie ontkomt er niet aan om het voortouw te nemen om het fundament vrij letterlijk op orde te brengen. Orde, netheid, verwarming, voldoende ruimte, materialen en lokalen, het moet allemaal deugen. Het is misschien weinig boeiend om dit hier een plek te geven, maar ik hecht er aan om dat toch te doen. Het is
immers even gewoon als belangrijk.

Een dialogist
Een Leider met Lef en Liefde kan de werkelijkheid niet maken. De werkelijkheid ontstaat in een voortdurende stroom van gesprekken, iedere dag weer. Dat betekent dat het nooit zo gaat als van tevoren bedacht is. De tijd van de grote (re-)organisatieplannen is voorbij. Ze worden toch nooit werkelijkheid. Wel is het mogelijk om in gesprekken invloed uit te oefenen. Dat kan alleen als er goed geluisterd wordt. Goed praten bestaat alleen bij de gratie van goed luisteren. Zo oefent een Leider met Lef en Liefde invloed uit op wat er gebeurt en hoe er gesproken wordt over de werkelijkheid. Een Leider met Lef en Liefde nodigt uit, organiseert bijeenkomsten zoals de besproken personeelsconferentie en de scholentour en zorgt ervoor steeds nieuwsgierig te zijn, mee te denken, mee te bepalen. Uit al die gesprekken ontstaan ideeën die uitgevoerd worden, zoals het waaghalzenproject.

Als er een plan is, dan ontstaat dat uit die gesprekken en is het eerder een selectie van gedeelde ambities dan een ‘smart’ geformuleerde takenlijst met een dito uitvoeringsprotocol. Vergaderingen worden in een open dialoog mooie momenten van uitwisseling van geesten waarbij gezamenlijkheid ontstaat en waarbij mensen zich mede-eigenaar voelen van genomen besluiten. Functioneringsgesprekken worden boeiende ontmoetingsmomenten waarin de twee deelnemers elkaar beter leren kennen en beter leren samenwerken. En zo beïnvloedt de Leider met Lef en Liefde de dialoog waaruit werkelijkheden ontstaan die nooit zo bedacht waren,
maar wel passen bij de mensen, de tijd, de sfeer, het moment en daarmee naar verwachting effectief zijn.

Een doendenker
Een Leider met Lef en Liefde wil niets liever dan dat de organisatie zichzelf beetpakt en actief leert door inzichten om te zetten in acties. Het risico van veel praten is dat besluitvorming achterwege blijft, omdat er nog meer nagedacht en gepraat moet worden. Dát is niet de goede vorm van dialoog. Dialoog voeren betekent niet dat het een open gesprek is waar iedereen zomaar een beetje meedoet. Dan komt er geen actie uit voort waarmee doelen dichterbij komen. Hij accepteert niet dat er mensen half werk leveren door zonder kennis bij te willen dragen. Een goede dialoog wordt gevoerd door mensen die voorbereid en ingevoerd zijn en daar let de Leider met Lef en Liefde op. Soms kan een dialoog gaan om het vergroten van het inzicht, soms om besluitvorming voor te bereiden. Maar in beide gevallen is het oogmerk om op een betere manier te handelen en denken om te zetten in doen. De leider met Lef en Liefde creëert een sfeer van daadkracht, waarbij al denkende gedaan en al doende gedacht wordt.

Eén van de directeuren over de bestuurder:
“Bijeenkomsten zijn voorbereid zodat iedereen weet wat er aan de orde is en verwacht wordt. De leider weet waarover ze praat. Ze heeft er verstand van. Ze heeft vooral een verbindende rol. Degene die iets presenteert, heeft iets te vertellen, is deskundig, informeert op een te volgen manier of brengt een uitwisseling op gang. En…altijd op tijd beginnen en eindigen. Geen tijdverspilling. Niet vergaderen om te vergaderen”.

Een vertrouwengever
Je krijgt vertrouwen als je het geeft. En toch willen veel mensen vertrouwen ontvangen zonder het te geven. Niet aardig van ze. Een Leider met Lef en Liefde, zeker van een grote organisatie, weet dat vertrouwen geven de beste manier is om veel voor elkaar te krijgen, maar doet het niet daarom. Er zijn heel veel competente mensen in de organisaties die niet gezien, niet begrepen en niet benut worden. Ze zouden daar zelf meer aan moeten doen, maar als leider ligt er de grote uitdaging om een organisatieklimaat te bewerkstelligen waarin iedereen zoekt naar wegen om het beste van zichzelf te geven. Daar is niet alleen vertrouwen voor nodig, maar soms ook het lef om mensen aan te spreken op onacceptabel gedrag, maar vaak gaat het om de juiste toon, de schouderklop, het nieuwsgierige gesprek, oftewel om liefde. Vertrouwen biedt veel meer output dan resultaatgericht werken. Hoogste tijd voor Leiders met Lef en Liefde om hiermee ruimhartig om te springen.

Een verbinder
Dit citaat zegt genoeg:

Eén van de directeuren over de bestuurder:
“Heel sterk vind ik de verbinding die zij kan leggen tussen personen en groepen. Zij gaat altijd op zoek naar verbinding, neemt hierin initiatieven en geeft mensen de kans en de gelegenheid om te participeren in ontwikkeling. Ze neemt zelf deel aan overleggen, delegeert voorts taken en faciliteert ook.”

 

--> Leiden met Lef en Liefde  (paperback, 74 pagina's) is voor 14,50 euro te bestellen. Eerder is er een recensie geschreven door Anna Rozendaal.

Ferd van den Eerenbeemt is mede-eigenaar van het bureau Inspirezzo. Hij heeft zich toegelegd op onderwijs van onderop vanuit de overtuiging dat schoolorganisaties in Nederland alleen van onderop het beste onderwijs van de wereld kunnen maken. Ferd begeleidt scholen en andere onderwijsorganisaties, organiseert en leidt evenementen in het onderwijs en geeft lezingen.