Doordenker voor schoolleiders

19 november 2017

'Het eerste wat bereikt moet worden in een team door een schoolleider is het bevorderen van openheid als kenmerk van professioneel handelen. Openheid om te leren van elkaar. Openheid om elkaar te steunen. Openheid en het lef om verantwoording af te leggen.' 

Op 14 maart 2014 vond het AVS congres in Nieuwegein plaats, waar Luc Stevens in het thema 'Pedagogisch Leiderschap' sprak. Hij gaat in op de aarzelingen, onzekerheden en verantwoordelijkheden van de schoolleider. Machiel Karels van wij-leren schrijft een vrijwel letterlijk verslag van de lezing. 'Het gaat uiteindelijk om moed en gezag. Heb ik de moed om de waarde waar de school voor staat aan de leraren voor te houden?'

Dit artikel gaat over de eigen positie van de schoolleider. Aarzelingen, onzekerheden en verantwoordelijkheden van de schoolleider in de school als pedagogische gemeenschap. Het gaat er om dat schoolleiders hun ontwikkeling van pedagogisch leiderschap accepteren en kunnen realiseren. Openheid in de school is een eerste opdracht voor een schoolleider. Focus op de relatie is een belangrijke tweede opdracht. En de derde opdracht gaat over de rol van de schoolleider in de kwetsbaarheid van leerkrachten. Bij elk van deze opdrachten speelt de schoolleider een sturende en faciliterende rol. Het blijvend groeien in pedagogisch leiderschap is een prachtige persoonlijke ontwikkeling voor schoolleiders!

Pedagogisch leiderschap faciliteren

Bij pedagogisch leiderschap is het belangrijk dat de schoolleider dichter bij de leraren komt. Hierdoor kan hij hen helpen om dichter bij de leerlingen te komen. De schoolleider kan zo de school als ontwikkelingsomgeving voor leerlingen én leraren verder brengen.

Mensenwerk

We zijn met mensen bezig. Het zijn de mensen waar je op moet letten. We moeten op elkaar letten. Van het systeem kunnen we last  hebben en dat moeten we soms naar onze hand zetten. Maar we moeten ons vooral druk maken over onszelf en over onze leraren. En natuurlijk over onze leraren en hun leerlingen met elkaar.

“De school is een morele organisatie!”

Morele organisatie

Er bestaat geen onderwijs dat waardenvrij is. De school is een morele organisatie!

We hoeven niet te benadrukken dat er op school voldoende aandacht moet zijn voor basisvaardigheden zoals rekenen en taal. Het is namelijk vanzelfsprekend dat er geleerd wordt op school en dat wij daar ons best voor doen. Dat is een waarde. De schoolprestatie als uitkomst van ontwikkeling en leren is vanzelfsprekend.

Ik bedoel daarbij overigens niet de Cito toets. De Cito toets is namelijk een kunstproduct wat we gemaakt hebben om beslissingen gemakkelijker te maken. En waar vervolgens grof misbruik van gemaakt wordt.

“De school is een pedagogische organisatie die leidt tot ontwikkelingsresultaten”

Die ontwikkelingsresultaten die we met elkaar maken, dat is een waarde. Net zo goed als dat je in je school oprechte verhoudingen wilt. Geen onrechtvaardigheid. Zo wil je ook een goede prestatie. Dat hoort bij opvoeding. In die zin is de school een pedagogische organisatie die leidt tot ontwikkelingsresultaten. Het werken van leraren wordt gestuurd door waarden. En die waarden worden omgezet in acties. Van waarden naar actie.

Doel van het onderwijs

Straks kom ik bij de schoolleider. Maar eerst de context van de huidige tijd.

Er wordt momenteel vooral gesproken over resultaten en over toetsen. Daar hoeven we amper over te spreken, want dat is vanzelfsprekend. Het gaat om kinderen opvoeden, om kinderen tot ontwikkeling te brengen. En welke ontwikkeling dan? Dat is de vraag waar het om draait. We worden door die discussie over resultaten en toetsen afgeleid van waar het werkelijk om draait in het onderwijs.

Ik wil in dit tijdsbestek van een volmaakt overbodige discussie over resultaten en toetsen nadenken over het waarom van het onderwijs.

Vragen van onderwijzers

Er zijn drie vragen die onderwijzers bezig houden: De wat-vraag . Die is vraag al ingevuld. Vervolgens is er de hoe-vraag Hoe moet ik dat doen? Dit is heel belangrijk en er wordt doorgaans veel tijd aan besteed. Tenslotte is er de waarom-vraag.

Waarom-vraag

De waarom-vraag is heel interessant. Wat is de zin van het kind om naar school te gaan? Waarom komen leraren naar school? Voor toetswerk kom je niet naar school. De zin voor het werk is voor iedere betrokkene het antwoord op de waaromvraag. Waar haal je de zin vandaan? Wat is de zin van mijn werk? Als je dat antwoord kunt geven, kun je de hoe-vraag gemakkelijker invullen. Die is dan niet zo’n probleem.

Waar halen uw leraren de tevredenheid over het werk vandaan? Dat zit in het werk, in de relatie met de leerlingen. Daar kom je voor. Daar heb je veel voor over. Leraren willen een zichtbare bijdrage leveren aan de ontwikkeling van de kinderen. Daar ontleen je de tevredenheid aan. Je krijgt van je leerlingen wat terug. Het zit in de omgang, de relatie.

Evidence based onderwijs

Evidence based onderwijs zoals het wordt gepropageerd, daar speelt de leraar geen rol meer in. De leraar wordt veronderstelt zich precies te gedragen volgens de regels van de wetenschapper. Hij doet wat er gezegd wordt. Dat is echter onwerkelijk onderwijs. Het is een kunstproduct, het bestaat niet. Evidence informed… dat is wel verstandig. We laten ons dan informeren door de wetenschap. Maar het woord Evidence based kan zo uit het vocabulaire. Leraren en leerlingen zijn geen neutraliteit, het zijn geen computers. Het zijn mensen die met elkaar in verhouding staan. Ze hebben ambities in relatie tot elkaar. Die menselijke werkelijkheid mag voor een schoolleider niet veranderen. Daar mag hij geen enkele inbreuk op accepteren. Evidence based heeft daar niets mee te maken.

Onderwijs is opvoeding

Er is geen onderwijs waarin niet wordt opgevoed. De leraar komt de groep in, en er is meteen sprake van een pedagogische situatie. De leraar voedt op en geeft onderwijs naar zijn of haar eigen overtuiging. Naar wat hij van waarde vindt in de menselijke omgang en ontwikkeling. Opvoeding en onderwijs is daardoor is het heel persoonlijk. Je kunt je wel allerlei competenties eigen maken, maar onderwijs is heel sterk gebonden aan het waardenpatroon van de individuele leraar.

Eenduidigheid in overtuigingen

Uw werk is dus waardengebonden. Onderwijs is gebonden aan de overtuiging van uzelf en van uw leraren met betrekking tot de ontwikkeling van jonge mensen. Maar hoe gemeenschappelijk zijn die overtuigingen? In de missie van je school zou je dat moeten kunnen vinden. Elke school heeft een schoolconcept met een missie. Maar die missie komt in lerarenvergaderingen nooit ter sprake. En ervaren alle leraren hetzelfde rond die missie van de school? Dat is niet zo waarschijnlijk als je ziet hoe verschillend ze zich ten opzichte van hun leerlingen verhouden en welke problemen ze daarin hebben. Schoolleiders weten daarvan. Er zijn grote verschillen en leerkrachten kunnen ook volhouden dat ze iets belangrijk vinden wat anderen niet zo vinden. En daar gaan schoolleiders vaak gemakkelijk even omheen. Maar het is van wezenlijk belang hoe leraren denken over de ontwikkeling van hun leerlingen en over de opvoeding.

Sterk schoolethos

Succesvolle scholen zijn scholen waar kinderen de kans krijgen zich te ontwikkelen naar hun mogelijkheden. Sterke scholen hebben een sterk schoolethos, schoolklimaat. Dat betekent een gedeelde opvatting over waar het om gaat, waar het op aan komt. Dat zijn scholen met relatief weinig regels en waar contracten sowieso niet worden gesloten. Bij contracten beken je je eigen verlegenheid. Dan heb je een contract nodig als dwangmiddel. Dan heb je als school afgedaan en jezelf als onbekwaam afgedaan.

Mensbeeld

Het gaat om het achterliggende mensbeeld. Wat is eigenlijk de visie van uw school en team op de ontwikkeling van de leerlingen? Die visie is bepaald door hun eigen biografie. Wat wij belangrijk vinden op een bepaald moment, is persoonlijk bepaald. Maar als je op professioneel niveau wil opvoeden, moet daar wel over gesproken worden.

Visie op ontwikkeling en leren

Wat is de visie van uw school op leren? Dat is in de huidige samenleving een lastige vraag. De overheid doet z’n best om ons te vertellen hoe we moeten denken. En zij is daar behoorlijk in geslaagd. Ze laat zich daarbij leiden door een hele kleine groep wetenschappers. Die visie op leren is van vijftig jaar geleden, gebaseerd op een verouderd instructiemodel. Geef instructie, laat luisteren, laat zelfstandig verwerken, laat evalueren. Het instructiemodel is dominant. Het is echter niet effectief. Zo leert een mens echt niet, weten we inmiddels uit ruim wetenschappelijk onderzoek. Een mens leert door te doen, zo is ons brein geschapen. Een kind leert door het zelf uit te vinden, door weerstand te ontmoeten terwijl het aan het werk is. In de worsteling en de uitdaging wordt geleerd. In de uitdaging van je eigen kunnen.

Instructie

Leren is een buitengewoon dynamisch proces, individueel heel verschillend. En natuurlijk moet je af en toe klassikale instructie geven. Vooral op laag niveau. Bijvoorbeeld: we gaan naar het zwembad en daar moeten we een paar dingen voor afspreken. Dat noem ik instructie op laag niveau. Als het echter gaat om complexe cognitieve opgaven, dan is instructie - als het heel kort is - misschien zinnig. Elk kind zal de kans moeten krijgen om dit op z’n eigen manier zich eigen te maken. De constructivistische opvatting wordt dit genoemd.

Overeenstemming

Het gaat er om: Hoe wordt er op uw school gedacht over leren en ontwikkeling? Welke ruimte geef jij je leerlingen om zich te confronteren met zichzelf? Welke ruimte is er om te leren van elkaar? Die visie is belangrijk. En wordt die visie gedeeld? Naar mate er over deze kernvragen meer overeenstemming is, naar die mate is er minder discussie als er beslissingen worden genomen over de hoe-vraag. Je weet wat je wilt en je weet waar je mee te maken hebt.

“Openheid is een kenmerk van professioneel handelen”

 

Openheid

Wat is de verantwoordelijkheid van een schoolleider? Hij heeft verantwoordelijkheid voor leraren. De eerste verantwoordelijkheid van pedagogisch leiderschap dat is daar waar het gaat om de opvattingen over opvoedingen en onderwijs, over de overtuigingen. Daar waar het gaat over jou opvattingen over de omgang met de kinderen. Het eerste wat bereikt moet worden in een team door een schoolleiders is het bevorderen van openheid als kenmerk van professioneel handelen. Openheid om te leren van elkaar. Openheid om elkaar te steunen. Openheid en het lef om verantwoording af te leggen. Elk gesprek is in wezen geleid door je missie, je pedagogische opdracht. Fullan en Hargreaves vertellen je wat onder professionaliteit wordt verstaan.

 

Lees verder.

Machiel Karels is betrokken bij de website wij-leren.nl. Daar wordt kennis gedeeld over onderwijsontwikkelingen en in te zetten middelen.