Burgerschap in het onderwijs: niet te ondervangen in curriculum of les

15 februari 2017

De krantenkoppen en berichten op social media liegen er niet om: ‘Onderwijs in burgerschap moet beter’, ‘Leraren worstelen met burgerschapsles’ en ‘Beetje aanmodderen met burgerschap mag niet meer’. Daisy Mertens - leraar op De Vuurvogel in Helmond - buigt zich over het begrip, hoe zij ermee omgaat in haar dagelijkse praktijk en komt met ideeën over hoe het anders kan. 

Uit vragenlijstonderzoek van de Inspectie van het Onderwijs blijkt dat er geen verband zou zijn tussen activiteiten en er geen planmatige aanpak is wat burgerschapsonderwijs betreft. Daarbij hebben scholen weinig zicht op wat leerlingen willen leren.

Bovendien werd eerder door de Onderwijsraad (2012) geconcludeerd dat het niet goed gaat met het burgerschapsonderwijs, dat vanaf 2006 is verankerd in de wet. Scholen moeten vanaf die tijd ‘iets’ doen aan burgerschap. Het ligt dus al langer op tafel en toch gaat het mis. Hoe kan het toch dat de basis van onze rechtsstaat weinig fundering heeft?

De kracht van de groep

Dat ‘iets’ doen aan het abstracte begrip burgerschap is een houding van eenieder die participeert in deze maatschappij. Het zijn niet alleen leraren die dit kunnen oplossen.  Daarvoor moeten we samen op zoek gaan naar normen en waarden; individueel en als groep. Pas dan krijgt de abstractie een betekenis.

Het is een attitude waar je een rolmodel in bent; dat je doorleeft en uitstraalt. Mijns inziens leer je normen en waarden door met elkaar in gesprek te gaan, oordeelvrij te kunnen kijken naar anderen, empathie te ontwikkelen en ga zo maar even door. Dit gesprek moet meer gestalte krijgen in ons dagelijks leven. De school fungeert hierin als mini-maatschappij, maar ook thuis en op straat geven we hierin signalen af.

Wat vinden wij als Nederland wat goed met elkaar omgaan is? Hoe ziet dat eruit? Hoe communiceren we? Wat doen we als het anders is? Wat doe ik dan, wat doe jij? Hoe laten we merken dat de ander ook waardevol is? Kinderen, tieners, (jong) volwassenen hebben nodig dat we deze dialoog voeren, in verbondenheid met elkaar.

Niet in een lesje; het gaat om de dialoog

Dat is niet te ondervangen in 1 à 2 keer per week een les, waarbij op dat moment het voor de meeste leerlingen of studenten weinig betekenis heeft.

Het gaat juist om alledaagse situaties: een leerling wordt buitengesloten, er wordt gescholden tegen een conducteur of mishandeling van dieren. Op dat moment, in dat moment is het waardevol om samen op zoek te gaan naar die norm. Geïntegreerd in alle vakken, de hele dag door staat burgerschap centraal.

Daar kun je wettelijke kaders op loslaten, scholen plannen laten uitschrijven en hele programma’s op ontwikkelen. Maar ook na 10 jaar is gebleken dat dit de cultuur van onze hele maatschappij niet fundamenteel veranderd heeft. Cultuur is een gedragsverandering; waar bij het onderwijs de kerntaak ligt om leerlingen te leren voor het leven, ligt deze opdracht ook bij ouders, politici, verenigingen etc. Kinderen leren om eerlijk te zijn, te laten ontdekken wie zij zijn, wie de ander is. En bovenal niet alleen het goede voorbeeld geven, maar deze ook te zijn!

De enige manier om het planmatig aan te pakken en verbanden te gaan zien, is door samen te werken. Het vraagt sensitiviteit en veerkracht van leraren, ouders, medeleerlingen. Van alle burgers. Ik verbaas me er regelmatig over dat er nog steeds prullen op de grond worden gegooid, zwervers worden uitgelachen en er met ziektes wordt gescholden. Wat me het meest zorgen baart is dat niemand er wat van zegt. Wat zijn de waarden en normen van ons land? Laten we daar het gesprek met elkaar over aangaan, zodat we preventief kunnen handelen voor onze kinderen van de toekomst. Pas dan leveren we structureel een bijdrage aan burgerschap in het onderwijs. Is het niet een opdracht van ons allemaal?

Daisy Mertens is Leraar van het Jaar in het PO en werkt op basisschool de Vuurvogel in Helmond.