Autopoiesis: perspectief op duurzaam, betekenisvol onderwijs van de 21ste eeuw

21 augustus 2013

Tijdens  de  zevende conferentie Duurzaam Leren – op 1 en 2 oktober in Utrecht - zal Guus Geisen, een van de organisatoren, uitvoerig uitwijden over het begrip Autopoiesis. In het gelijknamige boek beschrijft hij de  context  en het perspectief voor  duurzaam,  betekenisvol  onderwijs,  waarom  het   belangrijk  is  en  hoe  je  het  kunt  realiseren.  In deze bijdrage biedt Geisen alvast een voorproefje. 'Deze publicatie is vooral bedoeld  als  impuls  om  vanuit  cocreatie  lokaal,  regionaal  en  landelijk  te  werken  aan  onderwijsinnovatie.’

Dit artikel is bedoeld als impuls om samen na te denken over het onderwijs van de toekomst, om deze zelf en samen - op basis van gedeelde uitgangspunten - vorm te geven en op die manier aan de (noodzakelijke) vernieuwing van het onderwijs te werken.

Het begrip autopoiesis betekent letterlijk ‘zelfcreatie, zelfproductie’  en is door de biologen Maturana en  Varela in 1972 geïntroduceerd. Ze geven met dit  begrip hun kijk op het biologische fundament van  cognitie en kennis. Volgens Maturana en Varela kan cognitie gekarakteriseerd worden als ‘een effectieve actie die een levend systeem in staat stelt  om in een bepaalde omgeving te kunnen bestaan, daarmee de eigen wereld creërend’

Deze formulering betekent een bevestiging van de noodzakelijk geachte kanteling van het onderwijs.  We zullen kinderen meer in staat moeten stellen om handelend om te gaan in een bepaalde  omgeving en daarmee de gelegenheid geven de eigen wereld te creëren.

Maar wat betekent deze zin per onderdeel, en als geheel?

 ‘We’

Het is onze opdracht als volwassenen om ervoor te zorgen dat kinderen zich optimaal  kunnen ontwikkelen als mens, als professional en als bewoner van deze planeet. In alle  volwassenen herkennen we deze intentie, maar zijn we ons ook bewust van de effecten van  ons handelen? Kan het beter, anders? Het is goed je af en toe de vraag te stellen of je  ambitie middel of doel is geworden.

‘Kinderen in staat stellen’ 

Hoe stellen we in ons huidige educatieve systeem kinderen in staat om lerend om te gaan  met een bepaalde omgeving?

In het traditionele onderwijs staat het curriculum centraal en  volgen de kinderen het voorgeschreven programma. Het is gebaseerd op uitgangspunten  van de 19e en 20ste eeuw die in groeiende mate een kloof veroorzaken met de  ontwikkelingen in de 21ste eeuw. Hoe kunnen we aansluiten bij de behoeften van de  kinderen gericht op hun toekomst? Is het mogelijk dat het een levend systeem aan motivatie  ontbreekt om lerend om te gaan met de omgeving?

In het huidige systeem gaan we er van uit dat  we  rationele  ontwikkeling  bij  kinderen  realiseren  door  ze  op  een  rationele  manier  te   leren  werken  met  de  inhoud  van  het  curriculum.  Dit  vraagt  om  een  herbezinning  op  de  visie   op  en  inrichting  van  ons  educatieve  systeem.  Daarnaast  zien  we  steeds  meer  initiatieven   waarin  mensen  laten  zien  dat  het  anders  kan.  HetKind – het platform en deze online website -  is  een  plek  waar  veel  van  deze   ontwikkelingen  bij  elkaar  komen.

‘Handelend  omgaan  met’

Uit  onderzoek  blijkt  dat  het  rationele  brein  pas  volledig  ontwikkeld  is  tussen  20  en  25  jaar.   Tot  dan  mist  het  brein  de  ervaringen  en  de  uitgebreide  neurale  verbindingen.  Deze   verbindingen  ontstaan  door  ervaring,  door  te  handelen  en  te  leren  van  de  handelingen.

Kinderen  hebben  een  veilige  omgeving  nodig,  waarin  ze  vanuit  zoveel  mogelijk  verschillende   perspectieven  handelend  kunnen  omgaan  met  een  bepaalde  omgeving  en  daarvan  te  leren.   De  variatie  aan  ervaringen  is  de  basis  voor  het  uiteindelijk  verinnerlijken  van  de  leerstof  in   het  rationele  brein.

‘Bepaalde  omgeving’ 

Om  uiteindelijk  de  leerstof  te  kunnen  verinnerlijken  is  het  noodzakelijk  dat  in  de  context   handelend  omgegaan  wordt  met  een  betekenisvol  probleem.  Kinderen  hebben  een   betekenisvol  probleem  nodig  waar  ze  zelf  en  samen  vanuit  verschillende  perspectieven  mee   kunnen  worstelen.

Elk  leerstofonderdeel  kan  verbonden  worden  met  een  betekenisvolle   context.  Door  meerdere  activiteiten  als  keuzemogelijkheid  aan  te  bieden  kunnen  kinderen   zelf  bepalen  vanuit  welk  perspectief  ze  ermee  aan  de  slag  willen.  Door  uitwisseling  komen  ze   in  aanraking  met  andere  ervaringen,  manieren  van  werken  en  soorten  opdrachten.  In  de   reflectie  leren  ze  van  de  ervaring  en  van  de  gemaakte  keuze.

‘Creëren  eigen  wereld’

Door  van  jongs  af  aan  handelend  te  leren  omgaan  met  complexe  problemen  leren  kinderen  wat  ze  kunnen  doen,  als  ze  niet  weten  wat  ze  moeten  doen.  Ze  verinnerlijken  leerstof,   ervaringen,  tools,  perspectieven  en  competenties  en  zetten  deze  in  bij  het  aanpakken  van   een  volgend  complex  probleem  of  bij  het  inrichten  van  hun  leven.

Door  bewust  met  de   kinderen  in  een  betekenisvolle  context  te  werken  aan  bijvoorbeeld  waarden,  watergebruik,   dierenverhuur,  maar  ook  spellingsregels  en  rekensommen,  gaan  kinderen  meer  bewust   gebruik  maken  van  de  verinnerlijkte  kennis  en  ervaringen.   Uiteindelijk  leidt  dit  tot  meer  duurzaam  gedrag.

 Het  boek…..

• beschrijft  de  context  voor  duurzaam,  betekenisvol  onderwijs,  waarom  het   belangrijk  is  en  hoe  je  het  kunt  realiseren,  maar  is  geen  pasklaar  antwoord.  Het  is  bedoeld  als   impuls  om  vanuit  cocreatie  lokaal,  regionaal  en  landelijk  te  werken  aan  de  innovatie  van  het   onderwijs.


• legt  verbindingen  met  nieuwe  concepten  en  kaders  zoals  het  nieuwe  boek   van  Andy  Hagraeves  ‘Professioneel  Kapitaal’  en  de  ‘Five  Minds  of  the  Future’  van  Howard   Gardner.


• geeft  een  aantal  aanbevelingen  om  het  innovatieproces  te  versnellen:

1. overheid,  faciliteer  een  nationale  dialoog  over  de  toekomst  van  het  onderwijs  in  de   21ste  eeuw;


2. start  pilotgroepen  in  het  land  waar  scholen  samenwerken  in  het  realiseren  van  deze   vernieuwing.  Er  zijn  al  legio  voorbeelden  waarin  scholen  de  verantwoordelijkheid   nemen  om  hun  perspectief  op  de  toekomst  concreet  te  maken;


3. ontwikkel  in  de  PABO  een  alternatieve  route  als  opleiding  voor  de  leerkracht   duurzaam,  betekenisvol  onderwijs  van  de  21ste  eeuw;


4. SLO  ontwikkelt  een  digitale  versie  van  alle  instructie  van  het  volledige  curriculum.

Deze  aanbevelingen  worden  omgezet  in  actie.  De    start  van  de  pilotgroepen  wil  ik  iets  meer   aandacht  geven.  In  het  nieuwe  schooljaar  starten  in    de  regio’s  Den  Helder,  Den  Haag,   Utrecht,  Groningen  en  Limburg  pilotgroepen  van  scholen  die  zelf  en  samen  vorm  en  inhoud   willen  geven  aan  de  eigen  verantwoordelijkheid  om  het  onderwijs  van  de  toekomst  concreet   te  maken  en  te  leren  van  de  worsteling.

Het  is  de  bedoeling  dat  in  schooljaar  2014-­‐2015  in   alle  provincies  pilotscholen  lokaal,  regionaal  en  landelijk  samenwerken  aan  de  innovatie  van   het  educatieve  systeem  van  de  21ste  eeuw.

Deze  pilotscholen  bieden  de  PABO  de  mogelijkheid  om  docenten  en  studenten  stage  te  laten   lopen  in  samenhang  met  de  route  die  samen  met  de  PABO’s  uitgewerkt  wordt.   De  scholen  werken  zelf  en  samen  aan  de  thema’s  en  onderwerpen  die  ze  belangrijk  vinden   in  het  kader  van  duurzaam,  betekenisvol  onderwijs.

Gedurende  het  proces  wordt  steeds   meer  duidelijk  wat  we  kunnen  verstaan  onder  duurzaam,  betekenisvol  onderwijs.  Het   ontwikkelingsproces  past  bij  wetenschappelijke kaders  als  de  Theorie  U van  Otto  Scharmer.  Het  is  een   opbrengst  van  een  intense  persoonlijke  en  gezamenlijke  zoektocht.

De  opbrengsten  van  elke   pilotgroep  worden  gedeeld  op  de  landelijke  bijeenkomst  van  alle  pilotscholen.  De  eerste   gezamenlijke  dag  gaat  plaatsvinden  op  14 mei 2014.

Guus  Geisen  www.irisz.me   06-­51055776 

Het  boek  ‘Autopoiesis,  perspectief  op  duurzaam,  betekenisvol   onderwijs’  kan vanaf half September worden besteld. Achter deze link vindt u al een Samenvatting van Autopoiesis

Wilt  u  meer  weten  over  de  conferentie  van  de  Stichting   Duurzaam  Leren  op  1  en  2  oktober.  Het  thema  luidt:  ‘Waar  sta  je  voor,  als  je  voor  de  klas  staat?’   Zie  voor  meer  informatie  www.duurzaamleren.org   Daar vindt u ook de gehele brochure.