Als kinderen elkaars gids mogen zijn: ‘Ze zaten helemaal ín het schilderij’

14 december 2016

2016 was het Jeroen Bosch-jaar. Twee weken lang had jenaplanschool Antonius Abt een replica van een Bosch-schilderij in bruikleen. Op de laatste dag bedacht een onderbouwjuf dat ze het haar stamgroep niet had laten zien. ‘Waarom regel je niet een paar bovenbouwers? Die weten inmiddels álles over Jeroen Bosch’, werd er geopperd. Een poos later trof Anite van Oijen een groep kleuters en twee bovenbouwers voor het werk. ‘De kleuters kregen een kunstbeschouwing zoals het zou moeten zijn: vanuit eigen vragen, eigen beleving.’

 

Dit artikel verscheen in het novembernummer 'Kunst en cultuur' van Jenaplanblad Mensenkinderen en is met toestemming overgenomen.

‘Wat ís verleiden?’, vraagt een kleuter. Een rijtje onderbouwers zit op een bankje, pal voor een reproductie van het drieluik De temptatie van de heilige Antonius van Jeroen Bosch. Hun leerkrachten zijn geen volwassenen, maar twee jongens uit de bovenbouw. ‘Nou, bijvoorbeeld, ik heb een lolly en jij wilt hem graag hebben. Dan kan ik jou verleiden met een lolly.’ Ja, vult zijn groepsgenoot aan: ‘Het is zoiets als: jij wil graag dit schilderij zien, maar hij houdt je die lolly voor, zodat jij niet kijkt. Dan heeft hij je verleid met een lolly.’ Ja, de kleuters begrijpen het. ‘Kijk, hier op het schilderij wordt iemand verleid met eten en drinken’, zegt een van de jonge meesters.

Vervolgens wijzen de jongens de vier plekken aan dat Antonius is afgebeeld op het schilderij. Af en toe staat er een kleuter op om te wijzen op een detail dat hem of haar opvalt. Een molen, een gek mannetje, vlammen. En de twee grote jongens nemen dat dan mee in wat ze vertellen. ‘Je ziet hier een afgebrande stad. Een ruïne. Wie weet niet wat een ruïne is? Het is een oud gebouw, met stenen eruit, helemaal afgebrokkeld. Een beetje zoals in de riddertijd, als ze met grote katapulten een kasteel kapot schoten.’ Ze leggen uit hoe Den Bosch – destijds een stad van hout met rieten daken – in die jaren in de as gelegd werd. ‘Het begon in een werkplaats. Er kwam een klepperaar, met zo’n ronddraaiding als met carnaval, en dan wisten de mensen dat de werktijd om was. Alleen: toen ze stopten en naar huis gingen, waren ze vergeten om het vuur in de werkplaats goed af te dekken. Heel snel ging de hele stad in de fik.’

Kunstbeschouwing met kleuters

Dit bijzondere moment had zomaar verloren kunnen gaan, als Anite van Oijen niet met haar camera over het Jenaplein van de Antonius Abtschool was gelopen. Het filmpje staat inmiddels op YouTube. Ze expliciteert hoe de scène met de kleuters en bovenbouwers tot stand kwam: ‘Onze hele school had Jeroen Bosch als thema. Niet zo gek, vlakbij Den Bosch. De gemeente had geregeld dat wij, net als veel andere scholen in de buurt, een reproductie in bruikleen kregen. Tja, en geen beter schilderij voor de Antonius Abtschool dan een drieluik over Antonius.’

Het filmpje is van de allerlaatste dag dat het schilderij op school was, vertelt Anite. Eén onderbouwleidster bleek er nog niet naar toe te zijn geweest met haar groep en zag het er ook niet meer van komen. ‘Leen anders een paar bovenbouwers, om uitleg te geven over het schilderij. Die hebben er les over gehad, die zijn in het museum geweest. Die weten álles over Jeroen Bosch’, werd geopperd. En zo liep Anite een uurtje later dit schouwspel tegen het lijf: ‘Ik bleef even staan om te luisteren. En wat ik hoorde en wat daar gebeurde, is eigenlijk wat ik vind dat kunst kinderen moet brengen.’

Hoe zou een volwassene lesgeven over dit drieluik, vraagt Anite zich hardop af: die zou zich gaan inlezen in het leven van Jeroen Bosch en dan ook meenemen wat anderen gezegd hebben dat dit schilderij betekent en wat Bosch ermee bedoeld heeft, en dat dan weer overbrengen op de kinderen. ‘Maar zo werkt kunst niet. Het gaat niet om de precieze bedoeling, maar in aanzet om jouw beleving en wat je ermee kan.’

“Die twee bovenbouwjongens wilden óók het verhaal vertellen dat ze in hun hoofd hadden. Maar kinderen kunnen hun ego veel makkelijker opzij zetten. Ze vonden het niet erg dat ze steeds onderbroken werden door de kleuters en speelden in op hun vragen en opmerkingen. Kleuters blijken totaal andere vragen te hebben. En dus weken de boverbouwers steeds weer af van het lesje in hun hoofd en kregen de kleuters een kunstbeschouwing zoals het zou moeten: vanuit eigen vragen, eigen beleving.’

Eerst mogen ervaren

“Is het niet te eng voor kleuters – die woeste, beladen fantasiewereld van Jeroen Bosch?’, had iemand gevraagd. Nee, merkte Anite: ‘Wat je ziet is dat kinderen erover gaan praten op kindniveau en ook antwoord kregen op kindniveau. Ja, wij weten dat Bosch in die vlammen de hel verbeeldt. Maar dat zegt de kinderen niks. Die kennen geen hel. Die zien vuur en vuur is interessant.’

Anite liep na een poosje weer weg en kwam na een dik uur terug bij het Jenaplein, de centrale hal van de school, waar het drieluik stond. En verhip, daar zat het stel nog steeds. ‘Geen kleuter die bedacht had iets anders te gaan doen. De fascinatie was nog even aanwezig. Ze zaten helemaal ín het schilderij. Ik besefte weer eens dat wij ons er niet altijd mee moeten willen bemoeien. Het past bij Jenaplan dat kinderen elkaars leraar en gids mogen zijn en dat dat echt werkt. Dat ze samen echt op een hoger plan komen.’

Natuurlijk, zegt Anite: je voegt als leerkracht heel veel toe aan de ontwikkeling van kinderen. Je bent hun gids, je brengt hen naar nieuwe kennis, nieuwe werelden waarvan ze nog geen weet hadden. Ook in hun culturele ontwikkeling. ‘Maar in dit geval nog niet op de kleuterleeftijd. Je zag dat de kleuters genoeg hadden aan hun beleving en hoe de bovenbouwers daarmee omgingen. Maar in de middenbouw voeg je zelf onderbouwing toe, anders bied je te weinig. En in de bovenbouw nog meer. Lees verder in deze pdf...

Anite van Oijen heeft vele klussen in jenaplanland gedaan. Vijftien jaar lang was ze directeur van jenaplanschool Antonius Abt in Engelen bij Den Bosch. Ze werkt er nu als jenaplanspecialist, naast haar onderwijsbegeleidende bezigheden voor Het Kan! 

Het filmpje dat Anite maakte van de les rondom het drieluik van Jeroen Bosch kun je opvragen via [email protected] of [email protected]

Detail uit 'De temptatie van de heilige Antonius': wikipedia creative commons
Beeld kinderen: video Anite van Oijen
Auteur: Geert Bors, 'Als kinderen elkaars gids mogen zijn' in Mensenkinderen, 11-2016