Ik begin meteen met het einde van het boek van Nussbaum te citeren. Want dat vat haar betoog goed samen: 'Als de werkelijke botsing der beschavingen, zoals ik geloof, een botsing binnen de individuele ziel is, waar hebzucht en racisme strijd leveren met respect en liefde, dan zijn alle moderne samenlevingen die slag snel aan het verliezen, omdat ze de krachten voeden die tot geweld en ontmenselijking leiden en er niet in slagen de krachten te voeden die leiden tot culturen van gelijkheid en respect. Als we niet met grote nadruk blijven hameren op het cruciale belang van de geesteswetenschappen en de kunsten, zullen die wegvallen omdat ze geen geld opleveren. Ze doen alleen iets wat veel kostbaarder is dan dat: ze maken de wereld tot een plek waar het leven de moeite waard is. Ze brengen mensen voort die in staat zijn om andere mensen te beschouwen als volledige mensen, met eigen gedachten en gevoelens die respect en inlevingsvermogen verdienen, en landen die in staat zijn om angst en argwaan te overwinnen en te kiezen voor een welwillend en redelijk debat.'

‘Niet voor de winst’ begint met de stelling dat democratie een middel is om menselijke doelen te bereiken. Democratie staat voor gelijkwaardigheid, het respecteren van mensen die andere waarden hebben dan jijzelf. Kritisch denken en reflectie zorgen ervoor dat democratieën levend blijven. En dat we met elkaar het democratische gehalte in allerlei organisaties blijven bewaken. Democratisch denken en handelen is echter niet aangeboren. Dat moet je leren en het onderwijs is daarin een belangrijke factor.

Nussbaum gaat uit van het menselijk ontwikkelingsmodel: je moet jonge mensen niet alleen informeren, maar ze activeren en uitdagen, zodat ze zich kunnen vormen tot volwassenen die in staat zijn om goed en kritisch na te denken over hun politieke omgeving. Ze moeten leren om te onderzoeken, te argumenteren en te debatteren. Ze hebben ook het vermogen nodig om de menselijkheid van andere mensen te onderkennen en zich in anderen te kunnen verplaatsen. Zo kunnen ze begrijpen wat politieke beslissingen werkelijk betekenen voor het leven van andere mensen. Deze ambitieuze doelstellingen worden het best gediend door een brede en gevarieerde training in de geesteswetenschappen.

Democratische gelijkheid brengt kwetsbaarheid met zich mee. Er is geen hogere autoriteit die voor ons denkt en beslist, we maken zelf deel uit van het krachtenveld. Volgens Nussbaum worden veel mensen opgevoed in het besef dat ze volmaakt en onkwetsbaar horen te zijn en hun emoties moeten beheersen. Als we kinderen met deze normen groot brengen, geven we hen al vroeg een gevoel mee van machteloosheid, onzekerheid en angst. En die onzekerheid veroorzaakt op latere leeftijd weer een angst voor alles buiten het vertrouwde en kan dus tot wantrouwen en stigmatisering leiden van mensen die ‘anders’ zijn. Maar als we kinderen het gevoel meegeven dat ze kwetsbaar mogen zijn en dat ze steeds meer verantwoordelijkheid zullen kunnen dragen, krijgen ze zelfvertrouwen en ontwikkelen ze gevoel voor andere mensen.

Bij de brede ontwikkeling die Nussbaum voor ogen heeft, horen de kunsten en geesteswetenschappen. Spel vormt een sleutelelement in een gezonde persoonlijke ontwikkeling. Het leert om zonder toezicht van anderen te leven. Spel biedt ‘potentiële ruimte’. Kinderen en ook volwassenen kunnen daarin experimenteren, zonder dat ze zichzelf of anderen schade toebrengen. Dat experimenteren helpt om vertrouwen te krijgen in onszelf en in anderen.

De kunsten voeden zowel onze fantasie als onze emotionele capaciteiten. Zo leren literatuur en rollenspelen ons om ons te verplaatsen in andere mensen en standpunten, bevordert dansen het vrije bewegen, waarmee de schaamte over ons lichaam wordt overwonnen, brengt muziek mensen met een uiteenlopende achtergrond samen. Kunst in het algemeen leert ons om ons te verwonderen en nieuwsgierig te zijn.

Er is een contrast tussen onderwijs, gericht op streven naar winst, én onderwijs, gericht op vormen van burgerschap. Economische groei valt niet zomaar samen met een toename aan politieke vrijheid, gezondheid en onderwijs. Dat bewijzen landen als China en Rusland en ook India, waar Martha Nussbaum veel ervaring heeft opgedaan. Democratie
vraagt om onderwijs dat behalve op beroepsperspectief ook gericht is op nadenken over wie wij zijn, waarom we de dingen doen, wat we met elkaar willen en kunnen.

Voor een levendige en betrokken democratie waarin iedereen kan participeren, moeten we onderwijs dus breed blijven benaderen. Kunst en cultuur, wereldoriëntatie en filosofie, en vooral bevlogen en werkelijk in kinderen geïnteresseerde leerkrachten dragen daaraan dagelijks hun steentje bij. Leerkrachten: wees dus trots op je vak! Als je kinderen serieus neemt en leert vragen te stellen, versterk je hun zelfvertrouwen en zelfbewustzijn. Als je ze ook leert om verder te kijken dan hun eigen leefwereld, ontwikkelen ze gevoel voor anderen. Zo lever je als leerkracht een bijdrage aan de democratie.