Alderik Visser probeert gesprek in publieke ruimte vorm en diepte te geven: ‘Docenten-zijn een mix van ethos, logos en pathos’

8 december 2016

De geschiedenis herhaalt zich niet. Dat is de titel van het boek van Alderik Visser. Als geschiedenisleraar, historicus en onderwijskenner heeft hij het gesprek in de publieke ruimte de afgelopen jaren mede vorm en diepte proberen te geven door zijn artikelen en blogs. Hij levert daarin niet alleen kritisch commentaar, maar werpt ook (soms ongemakkelijke) vragen op over het onderwijs van nu en in de toekomst. Die kanttekeningen bij het onderwijsdebat zijn nu gebundeld in zijn boek. In dit artikel maakt Rikie van Blijswijk een schets van het laatste hoofdstuk over Onderwijsruimtetijd. Visser: ‘Het is een mix van toewijding, empathie en vakkennis, die vakdocenten tot belangrijkste agenten van het onderwijs maken.’ 

Alderik Visser reageert in dit 16^e hoofdstuk op wat er gezegd en geschreven is over ‘maatwerk’, over ‘professionalisering’ en alle andere begrippen, die daarmee geassocieerd worden. Als professional én theoreticus begrijpt hij waar de wens vandaan komt, maar vraagt zich meteen af ‘wat het zegt over onze samenleving dat we onderwijs wensen te definiëren als een dienstverlening aan individuen, zonder veel woorden vuil te maken aan de belangen van die samenleving zelf, van de gemeenschap’ (vgl. Hooge, 2016).

Terwijl hij op zijn eigen school bezig is om meer maatwerk te creëren, betreedt hij een filosofisch/metafysisch denkpad, waarin de concepten tijd en ruimte centraal staan. Natuurkundigen zeggen ‘Ruimte is!’ Via Kant, Newton, Gauss en Einstein stelt Visser vast dat ruimte en tijd onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. En belangrijker: ‘Om ruimte te scheppen om te kunnen denken hoeft de ruimte in de school niet recht te zijn, de tijd geen gegeven.' En: 'Ruimte is rond.'

Schrift en gezag
Onderwijs vindt plaats in een specifieke sociale en tijdruimtelijke setting: iemand leert iets van iemand anders met een bepaald doel met gebruikmaking van meestal 'soorten van taal' in gesproken en geschreven vorm. Het schrift maakt onderwijs theoretisch als tijd- en plaatsgebonden activiteit, zowel nodig als overbodig. In de praktijk is dat echter wel zo en heeft de docent daarin een legitimerende, motiverende en bemiddelende rol.

'Door het wegvallen van de Grote Autoriteiten - God, kerk en de patriarchale vader - is feitelijk alle gezag in onze samenleving, zijn legitimatie kwijtgeraakt,' aldus Verhaeghe (2015). Onderwijs en opvoeding verlopen echter niet soepel zonder vrijwillige onderwerping aan enig gezag, merkt Visser op.

Paradoxa
Anno 2016 is er weer een sterke tendens om het onderwijs los te maken van tijd, persoon en leerproces. Leren, zo is de redenering, vindt voor een groot deel informeel plaats, buiten ‘school’ en met behulp van technische mogelijkheden. En dus kan het leerstofjaarklassensysteem plaats maken voor ‘maatwerk’. Alderik ziet hier twee paradoxen: in massa onderwijs met forse eindtermen leidt flexibilisering vrijwel automatisch tot standaardisering. Ten tweede: de devaluatie van leraar tot 'coach' legt een sterke claim op zijn haar kennis en kunde als allrounder/opvoeder.

Het is denkbaar, vervolgt hij, om het kind en zijn leerbehoefte centraal te stellen, maar het kind/de puber kan dat nog niet goed genoeg. Dus de professionals moeten hem helpen daarop te reflecteren. Ook moet hij een rijke leeromgeving inrichten, die spontaan en levensecht leren kan stimuleren. Daarop moet de leraar stevig controleren en de ontwikkelingen van de lerende monitoren. Als één gouverneur al een dagtaak heeft om Emile (Rousseau) tot een authentiek mens te maken, hoe ziet dat er dan uit in scholing in een massa samenleving, vraagt Visser zich af. De onderwijssocioloog Waslander stelt: ‘Hoe meer maatwerk en flexibilisering, hoe meer het leren en de leerstof zelf gestandaardiseerd moet worden.'

Rondedans
Visser ziet de volgende voorwaarden voor een dynamischer en flexibeler schoolmodel:

1. Een helder en collectief gedragen visie op wat school ís en moet doen.


2. Een schoolorganisatiemodel dat ruimte laat aan samenwerking, overleg, intervisie en spontaniteit om afstemming van leerstof en begeleiding van kinderen rond te krijgen én een strakke organisatie en communicatie te realiseren. Flexibilisering vergt dus heel wat van docenten en verzwaart de persoonlijke last.


3. Goed administratief personeel is een voorwaarde om het leren van leerlingen en leraren in het verlengde van elkaar te leggen. Daarmee kan de ruimtetijd op school rond gemaakt worden.

In de praktijk betekent dat het actief overhevelen van verantwoordelijkheden van leraar naar leerling, maar ook in andere institutionele verhoudingen. Daarnaast minder krampachtig omgaan met de urennorm en het zelfbeeld van de leraar als specialist loslaten t.b.v. een allround leerprofessional, mentor en pedagoog. Ook zullen de vast begin- en eindtijden moeten worden losgelaten, evenals klasverbanden, jaarlagen en jaar niveaus, als die gekoppeld is aan de didactisering van de tijdruimte, de pedagogisering van de gemeenschap en het vrijspelen van vele uren ontwikkel- en vergadertijd.

Visser constateert dat deze cultuurverandering jaren kan duren en heel veel uren zal kosten. Naar zijn idee zijn er op gezette tijden specialisten nodig om weerbarstige teksten te duiden. Tenslotte zegt hij: ‘Relatie maakt dat onderwijs waardevol en vol van waarden is, meer nog dan door autonomie en competentie.

Dit hoofdstuk is typerend voor de manier waarop Alderik Visser denkt, onderzoekt en vragen stelt. In 16 hoofdstukken behandelt hij een aantal thema’s, zoals Marktfilosofie en onderwijsutopie, De kitsch van het kantelen en de bestrijding van ‘radicalisme’ op school. Hij neemt elke lezer geboeid mee in zijn denktocht, die kritisch en constructief deel wil nemen aan het publieke debat over onderwijs.

Rikie van Blijswijk behoort tot de redactie van hetkind, is initiatiefneemster van de Coalitie van hetkind en betrokken bij leiderschapsgesprekken binnen en buiten NIVOZ.

De geschiedenis herhaalt zich niet
Kanttekeningen bij het onderwijsdebat

Alderik Visser

Uitgeverij Phronese (juni 2016)