Pleidooi: cultiveer kwetsbaarheid, plezier en kritische vragen

1 april 2017

In een wereld van groeiende complexiteit en steeds snellere verandering is het creatieve vermogen van de mens steeds belangrijker om het persoonlijke en collectieve leven in te richten, meent Rik Seveke, socioloog en onderwijsprogrammeur bij De Balie in Amsterdam. ‘Als we belang hechten aan de ontwikkeling van deze creatieve vermogens van leerlingen, moeten we af van onze verslaving aan meetbare ontwikkeling en andere waarden gaan cultiveren.' Zijn pleidooi.

---

In aanloop naar de Onderwijsavond van 19 april met theologe Christa Anbeek, publiceren wij een aantal verhalen over kwetsbaarheid, rouw, levenskunst en wat Anbeek 'contrastervaringen' noemt: ontregelende, openbrekende ervaringen, die ons confronteren met onze fundamentele kwetsbaarheid en de oncontroleerbaarheid van het bestaan.

Meer informatie over de avond en kaarten.

In dit interview kan je meer over haar gedachtegoed lezen: 'Je kunt niet authentiek zijn zonder kwetsbaar te zijn.' 

---

Er bestaat weinig twijfel over het belang van creativiteit. Zo sprak Minister van OC&W Jet Bussemaker tijdens een symposium van de KNAW in maart 2014 over ‘vaardigheden voor de toekomst’: ‘Onderwijs als bron van toerusting, vaardigheden als voorwaarden voor verbeelding, en vorming van creatieve en competente rebellen.’ Maar niet alleen Bussemaker heeft het over creativiteit als onmisbare waarde. Een IBM-onderzoek onder 1500 CEO’s wereldwijd uit 2010: ‘Creativiteit is DE sleutelvaardigheid om te navigeren in een steeds complexere wereld.’ Ontwerper Daan Roosegaarde tijdens de opening van dit academische jaar op de Universiteit Twente: ‘Creativiteit gaat ons hoofdexportproduct worden.’

Ondertussen bestaat er veel twijfel (of misverstand) over wat creativiteit precies is en hoe het ontwikkeld kan worden. Ik geef hier twee definities. De eerste is naar aanleiding van de fameuze TEDtalk van Sir Ken Robinson uit 2006: ‘Creativity is the proces of having original ideas that have value.’ De tweede definitie is van professor Barend van Heusden (Rijksuniversiteit Groningen): ‘Creativiteit is een nieuwe mentale combinatie, uitgedrukt in een waarneembare vorm.’ Robinson is beroemd om zijn uitspraak dat schoolsystemen in de westerse wereld de creativiteit van leerlingen belemmeren. Van Heusden stelt dat naarmate kinderen zich ontwikkelen, hun creativiteit juist toeneemt. Het doorloopt verschillende fases (waarneming, maken, begrip, analyse) en het stapelt zich gedurende dit proces. Dit lijkt elkaar tegen te spreken, maar hier kom ik op terug.

Elk mens bezit creatief vermogen. Je wordt er mee geboren. De manier waarop we kennis en vaardigheden weten om te zetten naar ideeën, producten of oplossingen is in meer of mindere mate ‘creatief’ te noemen. Het is de capaciteit om op nieuwe manieren naar de wereld - in het klein en in het groot - te kijken.

Dit vermogen laat zich maar moeilijk meten en dat is een grote belemmering. Wij zijn namelijk verslaafd aan ‘meetbare ontwikkeling’. Zeker in het onderwijs. De oorzaken hiervoor zijn veelvoud en laat ik bewust onbesproken. Dit is geen pleidooi tegen meten. Het meten van kennis en vaardigheden in het onderwijs is zonder meer functioneel. Het is aan goede docenten en schoolleiders om dit meten op de juiste manier te hanteren.

Maar onderwijs is veel meer dan datgene wat onderwijsfilosoof Gert Biesta de kwalificatiefunctie (het verwerven van kennis, vaardigheden en houdingen die kinderen en jongeren kwalificeren om iets te doen) van het onderwijs noemt. Het heeft ook de functie tot socialisatie (de wijze waarop, middels het onderwijs, kinderen en jongeren deel worden van de samenleving) en subjectificatie (persoonlijke vorming gebaseerd op de eigenheid van het kind en op de vrijheid je leven naar eigen goeddunken in te richten) van de leerling.

De ontwikkeling van het creatieve vermogen van de leerling loopt mijns inziens integraal door deze drie functies heen. Leerlingen die zich gebalanceerd ontwikkelen langs deze functies zullen beter zijn toegerust om zich in de moderne maatschappij te bewegen. Die moderne maatschappij laat zich in toenemende mate kenmerken door steeds snellere verandering. Een goed ontwikkeld creatief vermogen maakt mensen adaptief en daarmee weerbaarder voor veranderende omstandigheden, zowel op persoonlijk als professioneel vlak. Bovendien vergroten deze individuele vermogens de economische en democratische weerbaarheid van een samenleving.

Mijn vermoeden is echter dat te weinig van onze scholen de juiste omstandigheden scheppen waarbinnen de creatieve vermogens van de leerlingen optimaal ontwikkelt worden. De grootste oorzaak hiervoor ligt in onze verslaving aan meten. We vertrouwen in steeds mindere mate op de professionele waarneming van de docent. En dit wantrouwen dwingt de docent zich voornamelijk te richten op de kwalificatiefunctie van zijn of haar werk. Hierdoor marginaliseren de andere twee functies van onderwijs en stagneert de ontwikkeling van het creatieve vermogen.

Ik pleit voor het expliciet cultiveren (in taal en handelen) van de volgende drie kenmerken van leeromgevingen op alle niveaus om de creatieve vermogens van leerlingen beter te ontwikkelen:

1. Cultiveer kwetsbaarheid als kracht – je kwetsbaar durven opstellen is nodig om nieuwe dingen uit te proberen. Alleen dan ben je gemotiveerd genoeg om te leren waartoe je in staat bent door herhaaldelijke oefening. Het verandert het maken van ‘fouten’ in een proces van uitvinden als manier van leren.


2. Cultiveer plezier – Onderwijs zou bij uitstek de plek moeten zijn waar kinderen ontdekken van welke interessegebieden ze blij worden en waar ze zich in kunnen verdiepen.


3. Cultiveer kritische vragen – Door een overmatige focus op de kwalificatiefunctie van onderwijs wordt er te veel waarde gehecht aan ‘het juiste antwoord’. Cultiveer de twijfel aan vanzelfsprekendheden en laat leerlingen zelf de wereld ontdekken.

Creativiteit wordt niet bewust geremd, maar je kwetsbaar opstellen, plezier hebben in wat je doet en vanzelfsprekendheden kritisch bevragen wordt in het Nederlandse onderwijs niet gecultiveerd. Hier komen Robinson en Van Heusden samen. Creativiteit ontwikkelt zich dus continue, maar het uit zich pas optimaal als leerlingen zich ook kwetsbaar durven opstellen. Als zij gestimuleerd worden hun verbeelding functioneel in te zetten en uitgedaagd om kwalitatief hoogwaardige nieuwe ideeën, producten of oplossingen voort te brengen.

De overdracht van kennis en het oefenen van vaardigheden zijn een onmisbaar onderdeel voor het ontwikkelen van de creatieve vermogens van leerlingen. Maar expliciete aandacht voor zelfvertrouwen, plezier en ontdekking in het hele Nederlandse onderwijssysteem zijn minstens zo belangrijk.

Creëren doet volgens professor van Heusden ‘altijd een beetje pijn.’ Je moet ‘oude zekerheden achter je laten’. Het is tijd voor het Nederlandse onderwijs de moed hiervoor op te brengen. Dat kunnen we alleen samen. Docenten & schoolleiders met ouders & leerlingen. Beleidsmakers & wetenschappers. En iedereen daaromheen.

Rik Seveke is socioloog en onderwijsprogrammeur bij De Balie in Amsterdam. Daar vond in maart 2014 eerder een avond plaats waarin het begrip creativiteit centraal stond. Kijk hier.