Jubileumfestival: 'Korczak geeft de mens het verlangen naar een betere wereld'

14 oktober 2012

Het werk van Janusz Korczak is meer dan ooit actueel, zo bleek op het festival van de naar hem vernoemde stichting. Op zaterdag 6 oktober vierde Rikie van Blijswijk het  jubileumfeest mee in het Kinderrechtenhuis, een passende plek in Leiden. En ze was onder de indruk. Van het programma, van de sprekers en van het voelbare  'verlangen naar een betere wereld'.  Haar bijdrage.

Honderd jaar geleden

In 1912 startte Janusz Korczak, kinderarts, in Warschau het weeshuis Dom Sierot waar hij op bijzondere wijze vorm gaf aan de opvoeding van kinderen. Het weeshuis ontwikkelde zich al snel tot een democratische samenleving, waarin Korczak zijn ideeën over het respecteren van rechten van kinderen, over gelijkwaardige relaties tussen kinderen en volwassenen concreet vorm gaf.

Dertig jaar lang slaagde hij er met zijn medewerkers en kinderen in om met respect voor ieder kind een plaats te creëren waar zij tot hun recht konden komen. Zelfs toen zij moesten verhuizen naar het getto wist hij het geloof in een betere wereld te bewaren en dwars tegen alle geweld en onderdrukking in dat geloof in ‘de dag van vandaag’ vorm te geven. In 1942 koos hij er bewust voor om zijn kinderen niet in de steek te laten en hen te begeleiden op hun doodlopende reis naar Treblinka. De stenen huilden bij het zien van deze processie.

Joop Berding, bestuurslid van de Janusz Korczak Stichting, brengt op het jubileumfestival met een mooi verhaal de opening van het weeshuis in 1912 tot leven. Om en om denken Korczak en de weesjongen Henryk na over de dag van morgen – hoe zal het er in dat gloednieuwe weeshuis aan toe gaan?

Korczak heeft een ‘republiek van kinderen’ voor ogen, Henryk wil op een eerlijke manier worden behandeld en zijn problemen kwijt kunnen. Korczak denkt na over wat zijn opleiding tot arts en zijn eerste ervaringen als opvoeder hem hebben gebracht, Henryk hoopt een beter leven, want tot nu toe wordt hij als een nietsnut behandeld. Hun dromen en verwachtingen blijken wonderwel overeen te komen en vanaf 7 oktober 1912 zullen ze samen een aantal jaren in het weeshuis doorbrengen.

Nu

In het boek ‘Hoe houd je van een kind’ pleit Korczak voor respect voor kinderen, voor erkenning van hun grondrechten en voor het behoud van het kind als een geheim waarvan slechts een deel ontdekt kan worden door onze eigen waarneming, intuïtie en fantasie. Het is voor hem duidelijk: kinderen zijn de toekomst; zonder hen gaat het niet! Dat thema is nu nog net zo actueel en heeft niet aan waarde ingeboet. Kijk naar de vele activiteiten van de Stichting en naar iedereen die er bij was op 6 oktober 2012 op het Jubileum Festival.

Enkelen van hen, die kinderen in het NU - 2012 - de plaats geven die ze verdienen, geven woorden aan de inspiratie die rechtstreeks ontleent is aan het leven en de nalatenschap van Janusz Korczak.

Prof. dr. Micha de Winter, is geraakt als mens en als professional en benoemt daarbij de thema’s participatie, betrokkenheid en verbinding. Hij nodigt uit ‘om kinderen tegenspraak te geven. Het kind zien, in zijn essentie, betekent ook het kind de gelegenheid te geven zijn eigen opinie te verwoorden. Dat is de pedagogiek van de tegenspraak, waarvan nu nauwelijks sprake is.

Het lijkt erop dat het hoogste doel van opvoeders is dat kinderen zich goed gedragen. Dat leidt niet tot kritisch burgerschap’, constateert De Winter. Hij vervolgt: ‘Korczak is een metafoor voor de recente geschiedenis. In de catastrofe die zich voltrekt, biedt hij een constructief, hoopvol, pedagogisch perspectief voor kinderen. Die Pedagogiek van de Hoop (Lea Dasberg) inspireert’.

De Winter sluit af met ‘Verbeter de wereld, begin bij jezelf en vergeet de tegenspraak niet’.

Zeventig jaar geleden

In 1942 voltrekt zich een catastrofe, die zijn weerga niet kent. Theo Cappon, voorzitter van de Janusz Korczak Stichting vertelt erover op indrukwekkende wijze:

Adolf Hitler komt in 1933 aan de macht. Vanaf dat jaar neemt het antisemitisme toe in Polen. Korczak wordt daarmee op pijnlijke wijze geconfronteerd. De kinderen huilen binnen Dom Sierot, want ze worden uitgescholden voor ‘vuile jood’. Tot dan toe trouwe begeleiders van de kinderen emigreren, omdat ‘het geen leven meer is in Warschau’. Velen vertrekken naar Amsterdam of Palestina. Korczak zelf moet stoppen met zijn radiopraatjes over opvoeding. In 1939 bezetten Duitse tanks Warschau, waar Kommandant Frank een Joodse wijk inricht. In het begin was er nog een vrije doorgang, maar al snel werd de wijk omgeven door prikkeldraad en ontstond het beruchte getto.

Omdat Korczak met een artsenpas de vrije doorgang behield was hij in staat om voedsel en levertraan in te slaan voor de kinderen van het weeshuis. Hij weigerde de Jodenster te dragen. Bij een controle wordt hij opgepakt en gemarteld in een gevangenis. Met losgeld krijgen zijn vrienden hem vrij.

Dan komt het bevel dat het weeshuis ontruimd moet worden, waardoor 150 kinderen op straat dreigen te komen. Hij ruilt met een directeur van gebouw , waardoor hij in een oud school hen opnieuw onderdak kan bieden. ‘Na de oorlog ruilen we gewoon weer terug’, zeggen de beide heren tegen elkaar. Op 22 juni 1942 starten de transporten van 15.000 mensen per dag  naar Auschwitz, maar vooral naar het vernietigingskamp Treblinka. Op 5 augustus wordt Janusz Korczak gesommeerd: 6 augustus om 10.00u. staan de kinderen klaar . ‘We gaan morgen naar een groot bos’, zegt hij tegen ze en biedt elke begeleider de gelegenheid om niet mee te gaan. Ze blijven allemaal!

Op 6 augustus is er een hittegolf in de stad. Vanaf het zuiden van het getto moeten de verzwakte kinderen 3 km. lopen. Zij gaan, 4 aan 4, voetje voor voetje, de jongsten voorop, de oudsten achteraan.

Bij aankomst bij de trein blijkt de Joodse Raad ‘iets geregeld’ te hebben voor Korczak, maar hij antwoordt dat hij de kinderen niet in de steek kan laten.

Drie uur later komen ze aan in Treblinka, dat geen kind, geen begeleider en ook niet Janusz Korczak overleeft.

Dat is niet het einde van het verhaal. Zeventig jaar later zijn velen over de hele wereld met de ideeën van Korczak over kinderen, opvoeding en hun rechten verder gegaan. Er zijn meer  dan 25 Korczak Stichtingen verspreid over de wereld.

Dertig jaar geleden

In 1982 werd de Nederlandse stichting opgericht en dertig jaar later verschijnt het jubileumboek van de Stichting. ‘Het verlangen naar een betere wereld‘ is geïnspireerd op de afscheidsbrief, die Korczak meegaf aan de kinderen die het weeshuis verlieten. Daarin schreef hij het volgende:

 ‘We nemen afscheid van hen voor hun lange en verre reis. Deze reis heet het leven. Heel vaak hebben we erover nagedacht hoe we afscheid van ze moeten nemen en welk advies we ze moeten geven. Helaas, woorden zijn schamel en zwak.

We geven jullie niets.

We geven jullie geen GOD, want Hem moeten jullie in je eigen ziel zoeken, in een eenzaam gevecht.

We geven jullie geen VADERLAND, want dat moeten jullie uit eigen gevoelskracht en door nadenken vinden.

We geven jullie geen MENSENLIEFDE, want er bestaat geen liefde zonder vergeving en vergeven is moeilijk; een last die eenieder moet torsen.

We geven jullie één ding: het verlangen naar een beter leven dat nog niet bestaat, maar wel eens zȧl bestaan, een leven in waarheid en gerechtigheid.

Misschien zal dit verlangen jullie tot God, tot een vaderland en tot liefhebben brengen.

Vaarwel en vergeet het niet’.

Nu

Janusz Korczak, kinderarts en pedagoog, was tevens actief op maatschappelijke terrein. Hij vestigde de aandacht op de armoede en de werkeloosheid die hun oorzaak vinden in de maatschappelijke ongelijkheid en waarvan juist kinderen de dupe van zijn. Voor de toenmalige Volkenbond - de voorloper van de Verenigde Naties - formuleerde hij de fundamentele rechten van het kind.

Zijn teksten vormen de basis voor het huidige Internationale Verdrag inzake de Rechten van het Kind.
Hij publiceerde ook kinderboeken. Zijn bekendste is 'Koning Matthijsje de Eerste', waarin de vooroordelen van volwassenen dat kinderen simpel en lichtzinnig zijn aan de orde komen, die een grote schaduw werpen over het kinderleven.

Aan het woord is prof. dr. Jan Willems. Hij vertelt over hoe Korczak hem inspireert, toen, bij het bekleden van de eerste kinderrechtenleerstoel in Nederland; en nu, werkend aan de ontwikkeling van het vak Kinderrechten en Menselijke Ontwikkeling aan de Universiteit Maastricht.

Het gaat hem bij rechten van het kind bovenal om twee dingen: voor een kind kunnen zorgen en van een kind kunnen houden. ‘Korczak heeft letterlijk tot in de dood laten zien dat – en hoe - hij dat kon. Voor vele honderden kinderen. Toch heeft hij bewust zelf geen kinderen genomen. Hij vreesde dat hij een kind erfelijk zou belasten’. (Korczak was 11 jaar oud toen zijn vader overleed in een psychiatrisch ziekenhuis) ‘We verzuimen kinderen te beschermen tegen pedagogische onkunde of onwil’, vervolgt hij. ‘Volwassenen beschouwen kinderen nog steeds als hun bezit. Ook in de wetgeving wordt hun belang ver boven dat van het kind gesteld’.

Vooroordelen en geweld tegenover kinderen vat Willems samen onder de noemer ‘Kindisme’ parallel aan het begrip seksisme of racisme. Hij doet in het jubileumboek concrete voorstellen voor beleid en wetgeving om ‘de kindistische bezitstraditie en het wreedheidsprivilege' van volwassenen t.o.v. kinderen te kunnen uitbannen’.

Kinderen vertellen over het Kinderbestuur

‘Het is natuurlijk wel belangrijk te weten wat kinderrechten zijn’.

‘En je moet weten wat een goede opvoeding is’

‘De jeugdambassadeur voor de kinderrechten is in Rotterdam bedacht’.

‘Er is ook een kinderrechten checklist’

‘Je kunt als kind zelf ook zorgen voor naleving van de Rechten van het Kind’

‘Ja, door ze steeds weer simpel voor iedereen op te zeggen’

Voor prof. dr. Luc Stevens - de volgende spreker - vertegenwoordigt het leven en werk van Janusz Korczak depedagogiek van respect en de inlevende nieuwsgierigheid in de 20^e eeuw. In de 21^e eeuw is grote behoefte aan de pedagogiek van de verantwoordelijkheid, zegt Stevens. ‘Janusz Korczak inspireert daarvoor door zijn verhaal, waarbij kennis is afgeleid van het leven zelf. Die logica van het leven is anders dan de logica van de universiteit’.

Voor Stevens is dat het verschil tussen Hebben en Zijn: ‘Velen worden opgeleid met competenties, maar de drager ervan wordt vergeten, terwijl die, Korczak indachtig, sterker gemaakt kan worden door elkaar verhalen te vertellen en ervaringen te delen’.

Stevens vervolgt: ‘Het kind is van zichzelf en ik vertrouw er volledig op dat het toegerust is voor de eigen ontwikkeling. Janusz Korczak heeft als geen ander de praktijk ervaring en laat zien dat het kind van zichzelf is. Voor het denken en doen binnen het NIVOZ is hij een groot inspirator’.

Theo Cappon is voor Luc Stevens een onvermoeibare boodschapper, die het verhaal van Korczak altijd meeneemt… waar hij ook naar toe gaat. Op deze dag wordt hij benoemd tot Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw.

Ter afsluiting het gedicht van Arie de Bruin, de nieuwe voorzitter

Als de tijd mij wakker maakt

Maak ik dan de tijd wakker?

Als de tijd mij raakt

Raak ik dan de tijd?

Als de tijd mij beweegt

Beweeg ik dan de tijd?

Vrees niet

De tijd raakt jou aan,

Als de tijd ervoor rijp is.

Bronnen:

• Het boek Het verlangen naar een betere wereld, een hoopvol perspectief voor kinderen en opvoeders in moeilijke situaties, Janusz Korczak Stichting , Jubileum Jaarboek 2012.


• Materiaal uit de jubileum map.

Voor meer informatie: kijk op de website van de Janusz Korczak Stichting

Foto's: Joop Berding