Het geheim en de nuancering van Finland: Leraren als vuurtorens van de Finse identiteit

8 juli 2017

Al jaren wordt het Finse onderwijs te pas en te onpas genoemd als het grote voorbeeld van goed onderwijs. Deze maand mocht onze NIVOZ-collega Nickel van der Vorm het met eigen ogen bekijken. Hij doet verslag van het bejubelde onderwijsland en nuanceert en vult aan in de kennis die we erover hebben.

Helsinki en omringende gebieden worden al jaren overspoeld door een stroom van edu-toeristen die geïnspireerd willen raken en met eigen ogen willen zien wat er dan zo bijzonder is. Vaak worden “best practices” mee terug genomen en met volle overgave geïmplementeerd in eigen context. Fins onderwijs is een merknaam geworden, een exportproduct. Zie bijvoorbeeld het in het Nederlands vertaalde boek Finnish Lessons van Pasi Sahlberg.

Vijftig jaar menselijke ontwikkeling
Deze maand mocht ook ik naar Finland. Eindelijk. Via een goed contact met Lea Pulkkinen dat zich de afgelopen jaren ontwikkelde in Brusselse ontmoetingen van de Alliance for Childhood (waar ik NIVOZ representeer en deel uitmaak van de Council, de raad die beleid maakt), werd ik uitgenodigd voor het symposium For the Best of a Child, dat naar aanleiding van de verschijning van Lea’s boek Human Development from Middle Childhood to Middle Adulthood werd georganiseerd.

Vanaf 1968 heeft Lea ruim 350 Finnen gevolgd gedurende hun leven. In 1968 waren de kinderen 8 jaar en inmiddels zijn zij 50 jaar aan levenservaring rijker en heeft Lea een schat aan onderzoeksmateriaal verzameld. Sinds 1968 zijn er honderden wetenschappelijke artikelen over deze Jyväskylä Longitudinal Study (JYLS) verschenen, maar pas nu schreef Lea een samenvattend boek. In haar boek komt ze met de belangrijkste uitkomsten van het onderzoek en inzichten over het doen van longitudinaal onderzoek.

Neus in (Finse!) boter
Ik heb Lea Pulkkinen leren kennen als een wijze, ietwat bescheiden vrouw, met een grote passie voor het welbevinden van kinderen en als emeritus-hoogleraar in de psychologie bekend om haar grote staat van dienst. Via haar ontmoette ik tijdens mijn 24 uur durende bezoek aan Finland de Minister en Staatssecretaris van Onderwijs; de directeur van de commissie die het Nieuw Fins Curriculum opstelde dat sinds 2014 operationeel is; de Kinderombudsman; de leidinggevende van de grootste Finse lerarenopleiding én ik bezocht een school die in Finland zelf in hoog aanzien staat. Met mijn neus in de boter dus!

Onderwijs-succesland-Finland
In rap tempo werden een aantal punten die ik in Nederlandse onderwijs gesprekken vaak noem als succesfactoren van het Finse onderwijs bevestigd, genuanceerd en aangevuld. Ja, de leraar heeft in veel aanzien in Finland en ze genieten een grote mate van autonomie en (of is het “want ze genieten een grote mate van autonomie”?). Vrijwel alle leraren, ook die in het primair onderwijs, hebben een academische graad. Selectie aan de poort van de lerarenopleiding is groot (minder dan 10% van de applicaties werd in 2016 toegelaten tot de opleiding). Kinderen gaan inderdaad pas vanaf hun 6e naar school en er wordt niet geselecteerd totdat ze 16 zijn. Allemaal bekend. En toch drong het dat etmaal tot me door dat het geheim van het Finse onderwijs niet bij deze ingrediënten ligt.

Bewakers en ontwikkelaars van de Finse identiteit
Honderd jaar bestaat Finland dit jaar. Overal zie je de “100-logo’s” hangen. Daarvoor werden ze gedurende een eeuw onderdrukt door Rusland en daarvoor gedurende 300 jaar door Zweden. Tijdens de Russische periode ontstond het besef bij de Finnen dat het onderwijs, hun scholen, de belangrijkste instrumenten zijn om hun eigen identiteit te ontwikkelen en veilig te stellen. Dat besef is alleen maar gegroeid na hun onafhankelijkheidswording in 1917. “Vuurtorens van onze identiteit”, worden leraren genoemd, vertelde Lea mij. Ik probeerde me voor te stellen wat de equivalente slogan in Nederland zou zijn: “sluitpost van de arbeidsmarkt”, “babysitters van generation XYZ”, “zij die altijd klagen terwijl ze te veel vakantiedagen hebben” en op z’n best: “zij die hun roeping volgden” of “zij die goed met kinderen kunnen omgaan” maar toch niet “bewakers en ontwikkelaars van de Nederlandse identiteit?”

Zoals ik ooit uit Amerika terugkwam met het gevoel van urgentie dat daar heerst bij leraren om voor hun leerlingen het verschil te maken - op leven en dood bijna - zo besefte ik nu dat de Finnen hun onderwijs koesteren als hun vlag, omdat ze ervan overtuigd zijn dat het de ruggengraat van hun land, van hun identiteit is. Zover zijn we hier nog niet.

Sterke punten
Voortaan zal ik hier dus mee beginnen als er ergens over het Finse onderwijs gesproken wordt, voordat ik met het lijstje punten aankom dat ik hierboven opsomde. Die punten zijn eigenlijk een gevolg van, en staan als zodanig niet op zichzelf. Het is maar zeer de vraag of losse punten met succes door andere landen geïmporteerd kunnen worden.

Ik breidde mijn lijstje van sterke punten toch ook uit en bracht nuanceringen aan:

• Ja, de autonomie van leraren is groot, maar meer dan ik vermoedde is er sprake van een sterk leidend nationaal curriculum waar 97% van de scholen mee werkt. Wel is het zo dat elke regio (‘municipality’) bij wet verplicht is het nationale curriculum aan de eigen context aan te passen. En vaak roepen de regio's daarbij de hulp van hun scholen in. Op die manier ontstaat er een mooie samenwerking tussen top down en bottom up.


• Ja, vrijwel alle docenten hebben een academische graad en een groot deel van de lerarenopleiders is gepromoveerd. Dat komt omdat het onderwijs in Finland research based moet zijn en een groot deel van de opleiding bestaat uit het bijbrengen van onderzoeksvaardigheden en het daadwerkelijk doen van academisch onderzoek. Dat heeft vele voordelen maar het geeft het geheel ook een sterk cognitief karakter en in Finland gaan nu steeds meer stemmen op dat de (ontwikkeling van) de leerling weleens uit het oog verloren wordt. Het bezoek aan de school Saunalahti in Espoo onderstreepte dit. Er bleek daar een grote interesse voor het concept Pedagogische Tact.


• Ook in Finland is er een onderwijs2032-achtig initiatief geweest. En daar waar het initiatief in Nederland vooral door het veld zelf lijkt te zijn geridiculiseerd kreeg het in Finland juist op het hoogste politieke niveau geen ondersteuning. Er ging een gerucht de wereld over dat Finland het systeem van afzonderlijke vakken zou loslaten; dat kwam voort uit dit initiatief. Het idee heeft het niet gehaald, maar via het sinds 2014 ingevoerde nieuwe staatscurriculum kwam er toch meer aandacht voor de zogenaamde transversal skills (‘overdraagbare vaardigheden’) en is er een verplichting om één of meer keer per jaar een vakoverstijgend project te organiseren.Achter het nieuwe curriculum liggen drie opdrachten voor het onderwijs in Finland:

1. Om leerlingen te helpen de wereld om hen heen beter te begrijpen;


2. Hen te leren hun eigen leven te managen;


3. Om ervoor te zorgen dat leerlingen gezien worden.

Deze opdrachten zijn geïnspireerd door het werk van de Amerikaans-Israëlisch socioloog Anton Antonovski. Het deed mij ook denken aan de bij NIVOZ zo bekende basisbehoeften van Deci en Ryan, en aan het werk van Gert Biesta natuurlijk.

Onze levens zijn niet voorbestemd
Tijdens het georganiseerde symposium was het prachtig te zien en te ervaren hoe Emeritus hoogleraar Lea Pulkkinen in gesprek ging met de representanten van het Finse onderwijs. De aanwezigen sprekers onderstreepten tevens de conclusies van haar boek, namelijk dat:

1. Er vele wegen naar volwassenheid zijn;


2. Menselijke ontwikkeling niet in algemene termen te vatten is;


3. Dat positief gedrag op jonge leeftijd (lees rond het 8^ste jaar) een grote voorspeller is van een gelukkiger leven op latere leeftijd.

Ik was ook blij te horen dat zij benadrukte dat een positieve wending zich op elk moment kan manifesteren. Met andere woorden: onze levens zijn niet voorbestemd.

Zo vlogen de 24 uur Finland voorbij. Raakte ik onder de indruk van de Vuurtoren metafoor en kon eindelijk een gooi doen naar de oorzaak van de discrepantie tussen dat verheerlijkte onderwijssysteem aan de ene kant en het gebrek aan welbevinden van de Finse jeugd aan de andere kant: hoe sterk het systeem ook is, het gaat uiteindelijk om de mensen!

Nickel van der Vorm werkt voor Stichting NIVOZ en houdt zich bezig met het maatschappelijk perspectief en externe netwerken.