Als de realiteit een tik uitdeelt

11 april 2024

Toen Joost Vriens in 1982 zijn eerste stappen in een klaslokaal zette was hij een 22-jarige docent Levensbeschouwing. Idealistisch en gedreven. De werkelijkheid bleek geen hemel te zijn, maar een leeromgeving. Het schoolsysteem waar hij instapte is in de kern een zendsysteem: ik praat, jij luistert. Ik weet, jij accepteert. Joost vond conditionering van de studenten  sterk, zelfs als adolescenten of volwassenen, dat ze bang waren om te delen, te geven en uiting te geven aan zichzelf. Het was moeilijk om daar doorheen te breken en het over zingeving te hebben. Dit is een boeiende en kwetsbare longread over de zoektocht van een jonge docent naar goed onderwijs: 'Langzaam groeide in mij het inzicht dat het zwijgen over je persoonlijke  worstelingen niet alleen bij de studenten zat, maar ook bij de leraren en in de maatschappij.'

Mijn school was een middelbare beroepsopleiding met studenten in de leeftijd van 17 tot 23 jaar. Zij wilden gaan werken met mensen met een beperking, in de kinderopvang, het onderwijs of de jeugdzorg. Dit is een krachtige transformerende periode, omdat ze moeten leren hoe ze hun kennis toe gaan passen, groeien van weten naar zijn. Ze worden geconfronteerd met een wezenlijke vraag: wat voor een soort professioneler hulpverlener wil ik worden? Dit is een heel persoonlijke ontwikkelingsweg.

Langzaam groeide in mij het inzicht dat het zwijgen over je persoonlijke  worstelingen niet alleen bij de studenten zat, maar ook bij de leraren en in de maatschappij.  Verandering leek niet mogelijk en mijn lerarenvuur doofde langzaam uit.

Een mindfulnessbel
Toen kruiste een van mijn leraren, Sjef Bloemers, mijn pad. Hij was een psychiatrisch verpleegkundige met heel veel inzicht en ervaring in de (verborgen) innerlijke processen. Ik  kon hem de weg wijzen in de onderwijscultuur. In ruil daarvoor leerde hij me hoe te observeren, te begrijpen, te verbinden. We werden een goed team; de school bood ons de mogelijkheid aan om een nieuw curriculum te ontwikkelen. We hadden geluk, de ramen van de school stonden open en de wind van een nieuwe benadering mocht binnenkomen.

De uitdaging was de pratende leerkracht te veranderen in een luisterende, ondersteunende coach

De uitdaging was de pratende leerkracht te veranderen in een luisterende, ondersteunende coach.  De focus was de studenten uit te dagen om de leiding te nemen in de groep, om ze bewust te maken van hun leerproces en hun potentie wakker te maken. Sjef en ik begonnen met het delen van onze persoonlijke geschiedenis met elkaar en met de studenten in de klaslokalen. Daardoor groeide er iets.

Na zes jaar draaide de wind weer en werd het conservatiever. Ons experiment werd afgebroken en de boze strijder werd opnieuw in me wakker. Toen gaf iemand me een klein boekje, geschreven door Thich Nhat Hanh , ‘Wandelen in vreugde’, over loopmeditatie: hoe voel je je en welke stappen wil je zetten op je pad? Vooral die eerste vraag was nieuw voor mij. Langzaam, heel langzaam, gingen mijn ogen open en begon ik bij mezelf naar binnen te kijken. ‘Waarom ben je zo boos?’ vroeg Sjef me eens. ‘Je kunt Freud aan deze jonge mensen uitleggen op zo’n manier dat ze het begrijpen. Maar de echte uitdaging is: hoe pas je dit proces toe op je eigen gedrag?’

Het leren zit in het delen
Om mezelf te leren kennen sloot ik  me aan bij een kleine Plum Village Sangha in Eindhoven. Ik keek naar de begeleiders, en het viel me op dat zij thema’s van de beoefening kozen waar ze zelf mee aan het werk waren. Onderwijzen is ook aan jezelf werken. Ik vatte de moed op om een stap te zetten en werd ook begeleider. Na een tijdje realiseerde ik me dat ik vrijer en meer geaard was geworden in mijn werk als leraar/coach. Ik werd me bewuster van mijn gewoontes en had het daarover in de klas. Dat delen leverde leren op.

De studenten konden niet kwetsbaar zijn, omdat het systeem en de leraren dat niet waren

In die meditatiegroep deelden mensen ervaringen en uitdagingen. Als iemand iets kwetsbaars deelde, was dat een uitnodiging voor een ander. Dat gebeurde ook in de klas.  Mijn openheid als leerkracht bepaalde de openheid van het studentengesprek. Ik begon een verband met het schoolsysteem te zien. De studenten konden niet kwetsbaar zijn, omdat het systeem en de leraren dat niet waren. De leraren werd gevraagd om te denken in voldoende en onvoldoende en de studenten waren ondergedompeld  in de mindset ‘ik ben niet goed genoeg’. Ik werd nieuwsgierig naar de interne processen van de studenten, hoe zij worstelden met zichzelf, de samenleving, en hun wonden. De klas werd een uitwisselingsruimte en ik was niet meer de leraar die het wist: het werd een gezamenlijk zoekproces.

Een intergenerationeel buddysysteem
Ik ging samenwerken met een directe, talentvolle jonge lerares, Ingrid. Ze was 28, ik 61. Het was een heel voedende samenwerking. Ze was mij dankbaar voor mijn ervaring en mijn vermogen om wat dieper in een situatie te kijken, en ik waardeerde haar om haar krachtige vragen en het geen blad voor de mond nemen. We hadden intensieve discussies over wat de beste volgende stap was voor een studente. Op een ochtend hadden we samen een gesprek met haar. De dag ervoor hadden we allebei afzonderlijk een gesprek met deze studente gehad. Onafhankelijk van elkaar hadden we haar hetzelfde advies gegeven. De studente wilde weten of we dat gepland hadden. Dat was niet zo, en we waren geraakt door deze ervaring. Het afstemmen leek te lukken.

Misschien kunnen we een ‘intergenerationeel buddysysteem’ in scholen organiseren waarin een jongere leerkracht is gekoppeld aan een oudere leerkracht, om elkaar te ondersteunen in wakker worden.

De volgende stap leek een misstap. Een echt leermoment. We introduceerden ‘lessen in geluk’ en ‘mindfulness’. Ik had het gevoel er klaar voor te zijn, maar de studenten en de school waren er nog niet klaar voor, want het klaslokaal en de school was nog geen veilige plek. En de betrokken docenten werden weer ‘de leraar die het weet’, terwijl die docenten zelf ook heel onzeker waren, want het kwam heel dichtbij. 

Misschien kunnen we een ‘intergenerationeel buddysysteem’ in scholen organiseren

Een gift van het universum
De titel van een boek (‘Happy Teachers Change The World’)  dat me werd aangereikt door iemand uit de meditatiegroep zette me opnieuw aan het denken. Als ik de studenten iets wilde leren vanuit mijn gedrevenheid, moet ik er niet over praten, maar het laten zien. Ik ontdekte dat ik een drempel had genomen: kwetsbaar durven zijn. Ik zette kleine stapjes.

Op een dag zond het universum me een gift in de persoon van een student die worstelde met diepe persoonlijke moeilijkheden. Ik had hem verteld dat ik zijn lijden zag en dat ik beschikbaar was voor een gesprek. Drie maanden later stond hij plotseling voor mijn deur en wilde een gesprek tijdens een wandeling. Hij deelde iets heel persoonlijks en was heel kwetsbaar. Daardoor was ik diep geraakt. Het zei me dat hij in staat was om het nu met mij te delen, omdat ik zo open gedeeld had over mijn ziekte, mijn twijfels en uitdagingen met het schoolsysteem. Dat delen veranderde zijn leven en dat van mij.

Kwetsbaarheid als een manier van zijn
Toen ik terugkeek op deze kleine maar wezenlijke ontmoeting, zag ik dat ik twee dingen geleerd had. Ten eerste: kwetsbaarheid is geen vaardigheid, geen truc, maar een manier van zijn. Deze manier van zijn ‘leer’ ik mijn studenten. Ten tweede: mijn studenten leren mij iets. Vanaf dat moment stapte ik met een nieuwsgierige houding het klaslokaal binnen: wat ga ik vandaag van ze leren?

Mijn beeld van een school veranderde van een bibliotheek naar een herberg, een ontmoetingsplek.

Onderwijs Sangha
Mijn aandacht werd meer en meer getrokken naar de vraag: ‘hoe kun je de leerkracht in dit proces ondersteunen?
In 2022 nodigde Baltus van Laatum me uit om samen een online Onderwijs Sangha op te richten in Nederland. Tijdens de eerste bijeenkomst kwam ik ‘thuis’. Het werd een ruimte voor leerkrachten om naar zichzelf te kijken. Dat was spannend en nieuw.

Welke stap wil je zetten? Waardoor word je aangeraakt?

Baltus bracht me in contact met het NIVOZ. Er is al heel veel op het gebied van bezinning (‘wie ben je als leraar?’). Pedagogische tact bijvoorbeeld. Er zijn zeker veel verbindingen (dwarsverbanden) te maken.  Bij mij is een centraal uitgangspunt een concrete situatie als leermoment nemen. Niet vanuit een theorie of een paradigma werken, maar stilstaan (of -zitten) bij: hoe is het nu met jou? Welke stap wil je zetten? Waardoor word je aangeraakt?

Onderwijsretraite
Tijdens een onderwijsretraite van Plum Village (in augustus 2023) was de grote zaal gevuld met 350 leerkrachten uit veel verschillende landen. Ik was lid van het panel en tijdens een stil moment keek ik met andere ogen de zaal in. Ik zag de potentie van deze  wijze mannen en vrouwen, tot de rand toe gevuld met inzichten, oefeningen, vragen. Toch keken ze verwachtingsvol op naar de begeleiders van de retraite en de mensen op het podium.  Het patroon van ‘jij weet het en ik weet het niet’ is niet zomaar weg.

Binnen de onderwijs-meditatiegroep ‘Wake Up Schools’ komen we een keer per maand bij elkaar om uit te wisselen over de persoonlijke uitdagingen als leerkracht in deze tijd.

Ik ben op zoek naar manieren om leerkrachten bij elkaar te brengen. Te luisteren naar elkaar. Te ontdekken hoeveel waardevolle inzichten we al hebben. Om vragen te stellen als: wat voor een leraar wil je worden?  Dit kan een oefening in kwetsbaarheid zijn (wat moeilijk is binnen een school) en het bieden en accepteren van ondersteuning van een mede-beoefenaar.

Joost Vriens (dharma naam oplettende berg van het hart) leeft in Eindhoven. 40 jaar was een leraar in het MBO. Hij ondersteunt Wake Up Schools en is medeoprichter van een Nederlandse online Onderwijssangha. Hij schrijft ook een wekelijks blog voor het NIVOZ over de verbindingen tussen leraar zijn en mindfulness.